ALDERDI MORFOSINTAKTIKUA

Kasuak

1.1. Nominatibua

1.1.1. Singularra

a) Gradu bako artikuluakin

  • -A: "Sufijo que se une a los nombres en oficio de artículo determinativo.

Gizona da ill-biarrekua./Andria, gizonan sayets batetik eiña" (TE, 103).

  • -I amaieradunak "-IXA" egitten dira normalian: "terminación característica dialectal del ia de unos y del iya, ija de otros, y que en nuestro caso sirve para distinguir voces que de otra manera serían homófonas" (TE, 449), eta "-x-" hain zuzen da: "Epéntesis dialectual en Eibar y algunas otras localidades próximas, que ocurre entre la raíz y el artículo pospuesto, en muchos sustantivos y adjetivos terminados en i tónica, que debe tener su regla, pues sirve a veces para evitar homofonías" (TE, 721). TEk daukazen ejenpluak balixokuak dira fonologikamentian aintzat hartzen badira, ez diralako esaten justu idatzittako moduan:

"Abia, abixia; aia, aixa; aldia, aldixa; aria, arixa; arria, arrixa; asia, asixa; astia, astixa; barria, barrixa; egia, egixa; erria, errixa; esia, esixa; gazia, gazixa; gerria, gerrixa; guria, gurixa; iria, irixa; loria, lorixa; maria, marixa; oria, orixa; ontzia, ontzixa; seia, seixa; zortzia, zortzixa; tokia, tokixa; txitxia, txitxixa" (TE, 449). "Gerria y gerrixa; saria y sarixa; estia y estixa; asia y asixa; erria y errixa; astia y astixa, etc." (TE, 721).

b) 2. graduko artikuluakin

  • -ORI: "Elemento enfático en  los vocativos.
¡Ez zaittez urreratu ona, lotsagarrixori!" (TE, 604).

 

1.1.2. Plurala

a) Gradu bako artikuluakin

  • -AK. "Desinencia del nominativo, acusativo y vocativo de los nombres en plural".
    Ederrak be, zartu eta satartu eitten dira urtiegaz./ ¡Gizonak! Gaur da egun urte.../ Iru bidar galdu ditturaz nere liburuak" (TE, 121).
  • -AK. "Sufijo que se une a formas verbales.

Onek dira etorri diranak./¡Amen zuk gura zenduzenak!" (TE, 120).

b) 1. edo/eta 2. graduko artikuluakin

  • -O: "vocal que incluye expresamente al sujeto en la acción del verbo.
Munduan garanok, en vez de: munduan garanak" (TE, 580).

 

 

1.2. Datibua

1.2.1. Singularra

  • -ARI: "Desinencia del dativo de los hombres en singular.

Eskerrak emotia biar dogu Jaungoikuari, arnasia, argixa, osasuna, ogixa eta dogun itxaropenia gaittik" (TE, 154).

 

1.2.2. Plurala

  • -ERI: "Desinencia del dativo de los nombres en plural.

Biar detsegu auzokoeri, anayegaz dogun artuemona" (TE, 325).

 

 

1.3. Edutezko genitibua

1.3.1. Singularra

  • -N: "Desinencia del genitivo de los nombres en singular. 
Jaungoikuan legian beyan" (TE, 136).

Desinencia singular del genitivo, denotando condición, propiedad o pertenencia.

Gizonana da uts eiñ da jaustia./ Baserri au da Markiña'ko Muga'tarrena./ Arpegixa dauka aittana"
(TE, 566).

 

1.3.2. Plurala
  • -EN: "Desinencia del genitivo de los nombres en plural.

Ezkondutako andren zeregiña, gizona ondo konpontzia./ Gizonen biarbidia, etxian biar diran gauzendako irabaztia" (TE, 313).

 

1.3.3. Egitturetan

  • -(RE)N BAT: "forma desinencial adjetiva, equivalente al indefinido alguno, alguna.
¿Andrarenbat izan da amen nere billa?/ Lapurrenbat izan da gure etxian, dana dago ba bere lekutik atarata" (TE, 639).

 

 

1.4. Soziatibua

  • -GAZ:  "Desinencia de ablativo equivalente a la preposición con. Vale lo mismo que kin. En Eibar no se guarda regla para su empleo. ¿Zer gauza bigaz konpontzen da gizona? ¡Jostorratza eta arixakin!" (TE, 395).
  • -KIN: "Desinencia de ablativo equivalente a la preposición castellana con. Alterna con gaz que hace el mismo oficio. -¿Zer gauza bigaz konpontzen da gizona? -Jostorrotza eta arixakin'' (TE, 490).

 

 

1.5. Motibatibua

  • -GAITTIK. "Desidencia de ablativo contestando al interrogativo ¿por qué?, o denotando causa" (TE, 379).

TEk sistemaz erabiltzen dau -gaittik atzizkixa berbatik aparte, sarrittan guk, "zuzentzerakuan" batera ipini dogu. Aginaga aldian be holan egitten da baiña pluralian gehixenbat. Ejenplo batzuk:

"Eskerrak emon deixoguzen Jaungoikuari, gaurko egun ederra gaittik" (TE, 344). "Eskerrak emotia biar dogu Jaungoikuari, arnasia, argixa, osasuna, ogixa eta dogun itxaropenia gaittik" (TE, 154). "¡Zaittez bakian beingua gaittik!" (TE, 212). "Bekokixan daroya siñalia, ez dabena iñoiz eiñ ezer Jaungoikuan guria gaittik" (TE, 236). "Au arpegiko orbana kendutzia gaittik, emongo neuke bizi erdixa" (TE, 487).

"Denunzia sartu dot Konzejura amengo ur zikiñen gaittik" (TE, 289).

Berbiari zihero lotuta beste ejenplo batzuk:

"¿Zergaittik guzurra esan destazu?" (TE, 379). "Obeto ataratziagaittik, lan geixago eiñ dot" (TE, 379). "Gaurkuagaittik, eiñ dogu afari legia, naiz da porruegaz" (TE, 109). "Zan altsua, ez diru askon jabe izatiakin, ezbada ze bere jakintasun eta zuzentasunagaittik" (TE, 130). "Laguntzatik alde eiñ dau, zergaitik barik" (TE, 125). "San Esteban, lelengo kredo barrixagaittik bizixa emon eban gizona, arrika ill eben" (TE, 167). "...eta urreratu zanian, ikusirik Jerusalem'go arrixak, errukittuta negar eiñ eban beragaittik, esanaz: Basenkizu zer datorkizun..." (TE, 340). "-¿Zenbat eskiñi detsazu txahalagaittik?" (TE, 345).

"Norbera ondo ibilli ezkero, enparaukuegaittik ardura ez" (TE, 314).

Aditz izenekin beste marka bat be erabiltzen da: -arren. Ejenplo batzuk:

"¿Putz eitiarren peseta bi? -Ez jauna; putz eiten jakitziarren" (TE, 166).

 

 

1.6. Destinatibua

  • -DAKO/-TAKO: "desinencia de ablativo equivalente a para" (TE, 285), "desinencia equivalente a para" (TE, 668). Ejenpluak:

"Nik zuretako, daukaran guztia" (TE, 245). ''Neretako gura dot toki au". "Gura dabenandako jan edo eran..." (TE, 669).

  • -(E)NTZAT: "desinencia plural del dativo, equivalente a la preposición para. Alterna con la variante endako" (TE, 315), "desinencia de ablativo igual a tzako" (TE, 702):

"Oñetakuak gizonentzat, andrakumientzat eta umiendako" (TE, 315). "Eskolia onbiarrekua gurasuendako eta umientzat" (TE, 702).

  • -TZAKO: "desinencia de ablativo equivalente a para:

Aurreratu daben guztia da bere seme ondatzalliandako (u ondatzalliantzako)" (TE, 701).

 

 

1.7. Leku-denporazko genitibua

  • -KO: "desinencia de ablativo que denota origen, naturaleza.

'Eibar'ko damaskiñuak.../ Erri'ko semiak..." (TE, 492).

Toponimixan be erabiltzen da: -KUA. "Lo mismo que gua, sufijo que representa una de las formas del genitivo, denotando origen, propiedad, calidad, locación. Alterna con gua por razones de eufonía.

Tutulukua, Zesterukua, Guenengua, Tangillangua, etc." (TE, 504).

  • -RAKO: "desinencia equivalente a la preposición para:

Erosi biarra dot landara batzuk orturako" (TE, 639).

 

 

1.8. Inesibua

  • Mugagabeko -TAN: "sufijo que unido a números cardinales significa veces, como bidar:

Bittan, irutan, lautan, da esatia beste bi, iru eta lau bidar" (TE, 669).

 

 

1.9. Ablatibua

a) Bizigabiena

  • -TIK /-DIK: -DIK. "Terminación o desinencia de ablativos, variante eufónica de tik, equivalente a las preposiciones de, desde, por" (TE, 291); -TIK. "desinencia de ablativo equivalente a las preposiciones de, desde" (TE, 674). Ejenpluak:

"Urrindik nator ukat eiñ biarrian" (TE, 291). ''Salamanka'tik etorri jaku jakintsu ori. Amendik ara lau pauso baño ez" (TE, 674).

b) Bizidunena

  • -GANDIK: "desinencia de ablativo equivalente a la preposición de:

¿Norengandik ikasi dozu berba zatar ori? Zuregandik" (TE, 385).

c) -AN gehigarrixa: "variante de la desinencia ik de las formas adverbiales. Muchas veces como recurso métrico" (TE, 424); "Terminación dialectal adverbial, más usada por algunos vecinos nuestros" (TE, 476). Ablatibuan ez eze, partitibuan, adberbixo batzuetan be erabilli leike: "ogirikan", "ondiokan"...

''Gazte gaztetatikan erritik kanpora..." (TE, 424).

"Ixillikan dabil berian ondoren. Ondiokan ez da etorri" (TE, 476).

d) Erabillerak

  • ...-TIK ...-KUA: "sufijos que incluyendo números cardinales, dan los partitivos:

Amarretik batekua zor jako Jaungoikuari. Seittik batekua" (TE, 674).

 

 

1.10. Adlatibua

a) Bizigabiena

  • -RA: "desinencia equivalente a la preposición a.

Guazen lelengo etxera, eta afalduta gero urtengo dogu berriz kalera" (TE, 639).

  • -RAKO: "desinencia equivalente a la preposición para.

Erosi biarra dot landara batzuk orturako" (TE, 639).

b) Bizidunena

  • -GANA: "desinencia de ablativo, equivalente a la preposición a.

Amen gatoz zuregana, aitzen emoteko asmuan..." (TE, 384).

c) Erabillerak

  • -TARA: "Terminación o desinencia de ablativo que denota propósito, finalidad, y equivale a las preposiciones a,  por" (TE, 670) (TEk "ablativo" diñuana "adlatibua" da, jakiña):

Perretxikutara, erbittara, ardautara, dirutara" (TE, 670).

 

 

1.11. Adlatibua, bukatuzkua

a) Bizigabiena

  • -RAIÑOK: "desinencia equivalente a la preposición hasta.

¿Norañok pentsatzen dozu juatia ibilli onetan. Diruak aintzen daben tokirañok'' (TE, 639).

 

 

1.12. Adlatibua, bide zuzenezkua

a) Bizigabiena

  • -RUTZ: "desinencia equivalente a la preposición hacia.

-¿Norutz zoyaz aiñ goizago, andra?  -Plazarutz, ia onetxek salgeixok ataratzen ditturan amarrak baño len" (TE, 640).


Maillakatzaille edo graduatzailliak

2.1. Goi maillia

2.1.1. Repetiziñuakin

ariñ-ariñ

"Ariñ ariñ soluan bera goyazela, jausi nintzan" (TE, 156).

2.1.2. Adberbixuen bittartez

asko

"Entzun ebanian ori, ariñ asko etorri zan" (TE, 156).

"Bizkor asko entzun eban maiko ontzixen otsa, txakur lotixorrek" (TE, 271).

"Gorra izan arren, laster asko entzutzen dau berari komeni jakona" (TE, 515).

oso

"Andra oso garbixa eta zintzua arek artu dabena" (TE, 611).

askoz ... -a(g)ua

"Erroma'ko uria askoz aundixaua Napoles baño" (TE, 178).

holako; halako

"Orlako guzurra asmatziak be, lanak daukaz" (TE, 178).

''Alako gizon esturik ez dot bizixan ikusi./ Iñoiz ezagutu beste gaizto bat alakua'' (TE, 123).

2.1.3. Atzizkixen bittartez

    -XE /-TXE :"Sufijo determinativo, que se une principalmente a adverbios. Variante xe" (TE, 690). "Sufijo determinativo que se une principalmente a pronombres demostrativos y adverbios" (TE, 721):

"Ointxe, amentxe, bertantxe, leztxe; auxe, orixe" (TE, 690).

"Berialaxe, auxe, orixe, araxe, onaxe, etc." (TE, 721).

beriahalaxe

"Zu juan eta berialaxe eldu zan bestia" (TE, 246).

bezelakotxe

"Zeuri bezelakotxe kopiña ekarri detse gure umiari be" (TE, 254).

bezelantxe

"Neuk bezelantxe zeuk be eiñ zeinkezu" (TE, 254).

hor(r)etaraxe

"Orretaraxe eizu asieratik azkenerañok eta ondo urtengo detsu" (TE, 608).

"Ortaraxe eiñ biarreko gauzia da ori" (TE, 609).

lezkotxe

"Zuk lezkotxe liburua daukat nik.

Donostia'n dendak, Paris'en lezkotxiak" (TE, 525).

leztxe

"Etorri nintzan leztxe, utsik juango naiz mundu onetatik" (TE, 525).

oingotxe

"Zuk diñozun gauzia, oiñgotxe oiñgotxia" (TE, 585).

ointxe

"Oiñtxe ikusiko da aren ezeri bildurrik eza norañok eltzen dan" (TE, 586).

"Oraiñtxe etorri da; ez dau eldutzia baño" (TE, 601).

orduantxe

"Orduantxe galdu zan betiko" (TE, 603).

 

    -SKA

mordoska

"Aritz baten inguruan, urritz mordozkia batu neban" (TE, 560).

horiska

"Uda-loren orizkia agiri zan muga guztietan" (TE, 605).

''Zurizkia baño obeto gorrizkia datorkixo soñeku orri" (TE, 452).

urdinska

"Begi urdiñzkak dittu, ule argixakin" (TE, 711).

 

    -TXO

ondotxo

"-Zerla urten dau gauziak? Ondotxo; konforme gara" (TE, 595).

 

2.2. Gehixegixa, larregixa

 

    Atzizkixekin: -TXO

askotxo

"Askotxo ez detsazu eristen eiñ detsagun kontuari?" (TE, 178).

haunditxo

"Aukeran aunditxua daukagun etxia" (TE, 195).

lartxo

"Lartxo aukeran, egun baterako, gaur eiñ dogun ibilixa" (TE, 514).

 

    Atzizkixekin: -(X)E(G)I :"Sufijo de modos adverbiales denotando exceso.

Larregi, gitxiegi, goizegi, onutzegi, arutzegi, eta abar" (TE, 302).

 

2.3. Gehixentasuna

    -(X)EN: "Terminación de los superlativos" (TE, 313):

''Ederra, ederragua, ederrena./ Aundixa, aundixagua, aundixena (aundiña)"(TE, 313).

"Aundiña be, amar arruak artzen dabena./ Aundiña da, begi ederrak eta iñor ikusi eziñ" (TE, 194).

"Txikiña munduan, aundixena Zeruan" (TE, 195).

"Zu nausiña izanda, bestieri gaizki erakusten diarduzu" (TE, 572).

"Aren dendan saltzen dan gauzia, ona, obia eta onena" (TE, 596).

"Txikiñak be, beretako laiñ irabazten dau" (TE, 690).

"Jaungoikuan urren, Gizona" (TE, 713).

"Seniderik urrena erri artan, lengusu bat" (TE, 713).

''Urrenen dittugu gurasuak./ Urrenen dogu bide txingorretik'' (TE, 713).

 

    -ENGO: "Sufijo o terminación de los adverbios en superlativo.

Gorengua, Guenengua, Lelengua, etc." (TE, 314).

 

    -ENTZAKO:

"Azpiri izan zan pelotari onenentzakua" (TE, 596).

 

    -ETAKO:

"Pelotari onenetakua" (TE, 597).

    -ETARIKO:

"Txorroxa, pelotari onenetarikua" (TE, 597).

 

2.4. Ziherotasuna

 

    HUTS

lasto huts

"Frai Gerundio'n gaurko jarduna, lasto utsa" (TE, 515-516).

 

2.5. Konparaziñua

2.5.1. Irregularrak: HOBE/HOBA, HOBETO, HOBETUAGO

2.5.2. Atzizkixekin

    -A(G)O: "Sufijo que se une al adj. o al adv. en los comparativos de más y menos" (TE, 112) / -AO: "Apócope de gua, sufijo de los comparativos de superioridad" (TE, 702):

"Ederraua, por ederragua; aundixaua, por aundixagua" (TE, 702).

"Nere onerako edo txarrerako, ni zu baño zarrago naiz" (TE, 112).

"Atxa baño gogorraua aren biotza" (TE, 188).

"Ondo baño be obeto eiñ dozu, baña obetuago izango zan ondiok..." (TE, 580-581).

"Atzo baño gaur obia, eta bixar obiagua" (TE, 581).

 

2.6. Ostiango graduatzailliak


    samar/ txamar: "Sufijo adverbial que se une a adjetivos y adverbios, denotando grado o cantidad en la significación de bastante" (TE, 645). "Sufijo que se une a adverbios para bastantear su significado" (TE, 685). "Sufijo atenuante de adjetivos" (TE, 685):

''Aundi samar eiñ detsazu soñekua./ Laster samar eldu dira Arrate'ra" (TE, 645).

''Askotxamar, ondotxamar, belu txamar./  Aukeran gitxitxamar atara deskuzun ogixa'' (TE, 685).

"Aunditxamarra, txikitxamarra, edertxamarra" (TE, 685).

 

    -KIN / -/ -LIÑ: "Forma del diminutivo en ciertas voces" (TE, 432). "Terminación de algunos diminutivos" (TE, 527):

"Tanboliña, txikirriña, pitxiña, tartakariña, luzekiña, Iturriño" (TE, 432).

"Opill erdikiña laga zesten" (TE, 323).

"Tanboliña, krabeliña, pitxiliña, etc." (TE, 527).

 

    -SKA: "Sufijo de algunos adjetivos.

Andrazko ona da, baña aldizkia'' (TE, 452).

Ejenpluan ez gagoz seguru atzizkixa "-ska" ete dan, ala "-zka", gaur egunian ez da erabiltzen eta.


Aditza

3.1. Partikula modalak

 

    AHALEZKUA: AHAL

 

"voz que significando facultad o potencia, es determinante de verbos a los que se antepone, para otras tantas acepciones" (TE, 122).

 

    SUBJUNTIBUA: -LA: "terminación de las flexiones verbales en el modo subjuntivo" (TE, 507).

 

"Gura deirala, gura deizula, gura deixala; gura deigula, gura deizuela, gura deixela" (TE, 507).

 

3.2. Adizki jokatuak: aldaerak

 

    Indikatibuan: NOR-NORI

 

''Jata, jatzu, jako; jaku, jatzue, jakue.

Jatan, jatzun, jakon; jakun, jatzuen, jakuen'' (TE, 463).

 

3.3. Partizipixuak egitteko atzizkixak

 

    -DU: "variante suavizada del verbalizador tu" (TE, 296):

 

"Gizondu, gizendu, urriñdu, t. a." (TE, 296).

 

    -TU: "sufijo verbalizador de nombres, adjetivos y adverbios" (TE, 683):

 

"Zartu, gaztetu, aurreratu, urreratu, amandratu, gaiztotu" (TE, 683).

 

    -U: "verbalizador de raí­ces que terminan en a; seguramente, apócope de tu" (TE, 702):

 

"Asmau, barriztau, debekau, kontau, pentsau..." (TE, 702).

 

3.4. Partizipixo moduak

 

    Datorrenerako: -GO, "caracterí­stica del futuro, que alterna con ko, según las conveniencias de la eufoní­a" (TE, 404) / -KO, "caracterí­stica de futuro, igual que go, según exija la eufoní­a" (TE, 492).

 

''Esaten dozuna eiñgo dot.

Esandako orduan etorriko naiz" (TE, 404).

''Jo eta apurtuko dot.

Emon deskuzun liburua, irakorriko dogu'' (TE, 492).

 

3.5. Partizipixuak nominalizauta, artikuluakin

 

    -DUA: "desinencia o terminación del participio pasivo, en los infinitivos en du.

     

    Agindua, galdua, ezkondua, t. a." (TE, 296).

     

    3.6. Forma pribatibuak: aditz izena + -KA

     

      -KA: "sufijo equivalente al prefijo castellano in" (TE, 472), "sufijo que denota proceso no cumplido en la acción de los verbos, y equivale a la preposición por" (TE, 672), "Sufijo que denota proceso no cumplido" (TE, 674):

    ''Sagar ori eltzeka dago.

    Jostunak, asteka eukan ondiok zure soñekua.

    Afaltzeka zegozen zortziretan be" (TE, 472).

    ''Ikasteka eukan eguneroko aldixa.

    Ikusteka dago ondiok zertan amaittuko dan ori" (TE, 672).

    "Eldutzeka, etortzeka, aindutzeka, etc." (TE, 674).

Sintaxisa

4.1. Ezetza

 

TEk bi ejenplotan dakar PARTIZIPIXUA + EZ DAKO formia. Baleike "guratako, entzundako, jandako" eta antzerakuen analogixaz egittia, baiña ezezkuan. Edozelan be, gaur egunian ahozko jardunian ez da holakorik egitten. Hamen TEn ejenpluak:

"Aittu zittuan, entzun gura ez dako berbak" (TE, 117).

"Ba'nekixan, Jauna, biotz-gogorra zarana, eraiñ ez dako lekuan metatzen dozuna..." (TE, 263).

Edozelan be, ostian be badarabil "ezer ez dako" forman, 'desheredado' esanguriakin:

"Ezer-ez-dakuen buru jarri zan" (TE, 282).

 

4.2. Mendeko perpausak

 

4.2.1. Konpletibak

 

  • -NA:

 

"Ontxe ikusi da gizona dana" (TE, 286).

4.2.2. Relatibuak

 

  • DANA: "part. act. irregular del verbo ser.

 

Dana da; ez izan zana" (TE, 286).

4.2.3. Moduzkuak

 

  • -LA: "En las flexiones de los verbos auxiliares, caracterí­stica terminal. Estilización en gerundio" (TE, 507).

 

"Nai dorala eiñ dot; nai dozula eiñ dozu; nai dabela eiñ dau; nai dogula eiñ dogu, nai dozuela eiñ dozue, nai dabela eiñ dabe" (TE, 507).

4.2.4. Kausazkuak

 

  • -LAKO: "sufijo o desinencia equivalente a la conjunción castellana porque, y que responde al inquisitivo gaittik.

 

-Zergaittik eiñ dozu ori? -Goguak emon destalako. Zeregaz neukalako" (TE, 510).

 

 

4.2.5. Denporazkuak

 

  • -NIAN: "Desinencia de ablativo equivalente al adv. cuando:

 

Gerriak urten ebanian. Etorri giñanian" (TE, 576).