Ze berba sartu diran

Berba danak ez dira itturri bakarrekuak; dana dalako berbian gaiñeko informaziño barrixa emoten daben autoria edo biharra itturritzat jaso dogu. Berba batzuetan bi, hiru edo lau itturri be aittatu doguz. Danera, 13.000 sarrera inguru dagoz, eta hortik aparte, bakotxan aldaerak, esakerak eta abar. Edozelan be, ez dagoz eguneroko bizimoduan erabiltzen diran berba dan-danak, hori be ez dalako honen biharronen asmua; eta beste berba batzuk ostera, bizittasuna galduta dauke zihero, edo "hil" biharrian dagoz. Eran dogun itturrixen urak egin deskue bidia.

T. ETXEBARRIAn Lexikoiko sarrera-berba guztiak jaso dira (guretako, TE markautakuak), geure erara moldauta: danera ixa 8.600 sarrera (justu, 8.585), esakerak eta, aparte. Batzuetan, ejenpluetako lexikua be aintzat hartu dogu, gure ustez sarreria merezi daben berbak be buruan ipinitta. TEk berak behin baiño gehixagotan esan eban zer sartu eban Lexikoian:

"he tratado de recoger las voces y las formas y los modos en que ellas se articulan en el lenguaje cotidiano de nuestro pueblo, según lo aprendimos de nuestros padres, pensando que acaso sea de alguna utilidad registrarlo antes de que por efecto de cierta política se hayan enterrado en el olvido" (TE, 100).

"de los términos naturalizados sólo he recogido los referentes al comercio diario de la vida común del pueblo de que se trata, y si no se olvida el acervo inagotable de los derivados de las lenguas clásicas y los neologismos de vigencia universal que ha impuesto a todas las lenguas literarias y cultas el desarrollo de los conocimientos, de las ciencias y de la técnica, se comprenderá fácilmente que en Eibar hayamos podido valernos del vascuence en la familia, en la calle, en el Ayuntamiento, en la iglesia, en la casa del pueblo, en las reuniones políticas y en las charlas de café de un pueblo que leía muchos periódicos y libros y se apasionaba por todo lo que ocurría en el mundo" (TE, 749).

Baiña moldatzerakuan, "arazuak" topau doguz: sarrittan TEk sarreran dakarrena eta ejenpluan dakarrena ez datoz bat. Batzuetan sarreran izen konpuestua dakar eta ejenpluan berba bakarra dakar, edo kontrara. Holakuetan, sarreria gehittu egin dogu, falta dana ipini sarrera barrixakin, berba bixetako bata ejenplorik barik geratu arren be. Beste batzuetan, TEk ipintzen daben ejenplua ez da sarrerarako zihero "egokixa", kategorixak edo esangurak "nahastau" egitten dittualako. Baiña lehelengotik goguan hartu dogu TEk sarreriakin dakarzen berba gehixenak sarreria badauke, berandako gitxi edo asko lexikalizauta eguazelako izango zala, eta berba gehixenak sarreria merezi dabela. Ez dogu, ba, Lexikoia lehengo moduan bardin-bardin laga: ortografixia ez eze, kanbixo kualitatibo haundixaguak daukaz. Honen hiztegixonen azkenengo bersiñua Lexikoian beste ediziño bat baiño askoz gehixago da.

Ez da ahaztu bihar honen hiztegixonen zati nagusiña, halanda be, TEn Lexikoia dala eta hamengo ejenpluak "aitzeko" Lexikoia bera be ezagutu bihar dala. Esate baterako, ejenplu asko eta asko Bibliako zitak dira, euskeratuta, edo erreferenzia letz berak esanda. Dana dalako zatixa nundik hartu daben esaten dabenian guk be "euskeratu" egin dogu. Esaterako, TEk "Act." dakarrena guk "Egiñak" ipini dogu, TEn "Prob." guk "Esak.", eta abar.

Beste batzuk jasotako berbak

BESTE BATZUK JASOTAKO BERBAK be batu dira, kaleratutako biharretatik edo informaziño dokumentalan bittartez:

AN: Eibarko Udalak beragandik jasota daukan berba listau bat erabili dogu. Danera, 44 berbak dauke handik hartutako informaziñua.
AS: urtietan batzen juan dan berbak eta esakerak laga deskuz, formato informatikuan. Ahozko itturrixak eta liburuetakuak erabili dittu. 160 berbak dauke berari jasotako informaziñua.
AZ: berbak Euskal Herri osuan jaso zittuan, eta Eibarkuak "eib." markatzen zittuan. Beragandik 70 berbarako informaziñua hartu dogu * .
EEE: Liburuan hauxe dago batuta: "bertoko euskararen berezitasun batzuk, euskara adierazkorra: lokuzioak, morfosintaxiaren era jatorrak eta esanahi bereziko berbak" (EEE, 7). Informaziño gehixena idatzittako biharretatik etaratakua da, baiña "ahozko euskeraren lekukotasuna ere" (EEE, 10) jaso nahi izan dabe. Eskuan erabili daben "Material guzti horretatik zein berba edo esaldi aukeratu eta zein ez erabakitzeko orduan erizpidea hauxe izan da: guretzat deigarriak, bitxiak edo dagoeneko erabiltzen ez direnak sartu ditugu" (EEE, 11). Hor dagoz, beste batzuen artian, lokuziñuak, errefrauak, esakerak, kantu zatixak, metaforak, eufemismuak, umiekin erabiltzen diran berbak, interjekziñuak, onomatopeiak eta abar. Danera, 405 berbatan dago bertatik hartutako informaziñua.
ETNO * . Hango berbak sei atal nagusittan partiduta dagoz, eta zer sartu daben jakitteko sarrerako "Berben aukeraketa" zatira jo bihar da. Han argi diñue tope nagusixa alderdi etnografikuan daguala eta azken baten hauxe da han sartutakua:

" Atalez atal ezberdintasunik bada ere, oro har lau irizpide nagusi hauek erabili ditugu liburuan zein berbatzu sartu behar genituen erabakitzeko orduan:

Galzorian dauden hitzei, Eibarren bertan eta inguruan gutxi erabiltzen direnei, lehentasuna eman diegu; horrelakoak denak sartu ditugu.

Inguruko herrietakoak izanda, Eibarren ezagunak bai, baina bertakotzat ez ditugunak kanpoan laga ditugu. Esate baterako, igel berba ezaguna da eibartar askorendako, baina inork ez du bertakotzat joko, Eibarren ugaratxo eta ugarixo bakarrik erabiltzen direlako. Atlas linguistikoetan interes soziolinguistiko handia izaten dute ezezko datuek eta hitzen ezagutza pasiboak (hau da, nahiz eta herri batean hitz bat erabili ez, ezaguna den ala ez jakiteak). Gure bilketak beste helburu bat du, eta ez dugu horrelako daturik sartu, liburu honen helburuak (eta orri-mugak) gainditzen zituelako.

Euskarak aspalditik jaso izan ditu erdarazko hitzak, eta guk ere beldur barik ekarri ditugu liburu honetara. Hori bai, kanpoan laga ditugu: (1.-) eremu zabaleko erdal hitzak (junta, llave inglesa, desague...); (2.-) bertako hitzekin leihan dauden berba berri eta arrotzak. Adibidez, Eibarren erabat arrunta da marraskillo hitza; inguruko herrietan ere Eibarko berba berezitzat joten da, eibartarrok bakarrik darabilgun berba bereizgarritzat. Kasu horretan alperrikoa da karakol sartzea, nahiz eta 40-60 urte bitarteko jendearen artean dexente zabaldu den. Edo hilabete izenak sartzeko orduan, marti eta zemendi sartu egin ditugu, baina junio eta enero ez.

Eibarren erabili arren, oso hedadura zabalekoak diren berbak, kanpoan laga ditugu: harri, ogi edo txori, adibidez. Salbuespena egin dugu, batukoen aldaerekin (bedar, lora edo landara) edo adiera bereziren bat dutenekin (esate baterako, mendi sartu egin dugu baso esanguragaz). Bada, dena dela, azken irizpide horri egin behar diogun ohar bat: ez dugu berdin jokatu "zerrenda osoak" izendatu ditugunekin. Hau da, perretxiko izenak edo txori izenak aukeratzeko orduan, denak sartu ditugu, ezagun zein ezezagun, horrelakoetan irakurleari zerrenda osoak eskaintzea interesgarria pentsatu zaigulako" (ETNO).

Berbak liburuetatik zein grabaziñuetatik hartutakuak dira. Hamengo ixa 2.700 berbak dauke handik hartutako informaziñua (2.677k hain justu). Horrek esan gura dau, T. Etxebarrian Lexikoian onduan, hauxe dala hiztegixan hurrengo itturri nagusixa. Hori alderdixori hobeto aitzeko be, bertara liburura jotia litzake zuzenena.

IL. Berba, esakera, lokuziño... asko batu zittuan, batzuek TEri jasota, beste batzuek eguneroko berbetatik hartuta. Guk ez dogu berak emoten daben esplikaziño oso-osua kopixau, bere biharretan be konsultau leikelako, eta dana dalako berbia, aldaerak eta ejenpluak jaso doguz gehixenbat. Beragandik 233 berbarako informaziñua hartu dogu.

JSM. T. Etxebarrian Lexikoia aberaste aldera egindako biharra da: berbak eta esangurak gehittu, "akatsak" zuzendu... "osagarri" bat egin nahi izan dau. Beragandik hartutako datuak 248 berban inguruan dagoz.

NA. Tesisian holan diño:

"Tesiaren gorputzean adierazi denez, lexiko bilketa bigarren mailan utzi dugu eta bidenabar jasotzen joan garen hitzak, esaerak, kantuak, mundu ikuspegia adierazten duten egiturak... datu-base batean biltzen joan gara. Oraingoz, ez da lan lexikografiko ez lexikologiko sistematikorik egin: ahozko hizkeratik zuzenean jasotako material gordinak aurkezten dira hemen.

(...)

Taula bat lexikoari eskainitakoa da, berba solteei, edo gehienez ere lokuzio laburrei, kontzeptu garbiak adierazten dituztenei. Izenak, izenondoak eta aditzak jaso dira batez ere, baina badira onomatopeia batzuk ere, atzizkiak... Eibarren gaur egun erabiltzen diren berbak aurkezten dira (ez denak, jakina), edo/eta noizbait ahozko erabileran bizirik zeudenak eta egun bakarrik lekukoen oroimenean bizirik darraitenak. Ez dugu berbak jasotzeko idatzizko iturrietara jo, baina bai kontsultarako. Taula honetako hitzak zerbait markatua dutelako ezarri dira, edo forma, edo esangura, edo galbidean daudelako, edo balio etnografikoa dutelako..." * .

Hortik, 1.018 sarrerarako informaziñua etara da * .

UD. Berba gehixenak TEri hartutakuak dira, edo EEEtik, edo ILenetik, baiña badagoz hor agiri ez diranak. Hortik, 26 berbarako informaziñua hartu dogu.

VO. Berakin batzar bat egin dogu (N. ARETA bere etxera juanda, 2003-II-12xan), eta TEn Lexikoian bertan gauza batzuk apuntauta emon deskuz. Hortik aparte, hiru orduko grabaziño bat be egin detsagu, eta holan informaziño gehixago jaso dogu. "Tio Toribion" biharra aberasteko lagundu gura izan dau VOk. 44 berban inguruan sartuta dago beragandik hartutako informaziñua.