ama.
2 . ama. iz. (TE). Madre, progenitora en los animales. "Se dice de los progenitores en los animales cuando están criando" (TE, 135).
Habixara sarrittan bazabiz, ámak umiak gorrotau eta bertan behera lagatzen dittue. / Amiak igartzen badetsa habixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan behera. Personetan, mugatu singularrian be ama esaten da; baiña animalixetan amia be esaten da: txarri-amia, konejo-amia... Gaiñera, plurala be erabiltzen da TEk diñuanez: "AMAK (...) se dice de las aves y en general de los animales que se asocian para la crianza de los pequeños" (TE, 132); ejenpluan, azentua be markau egitten dau: ámak, eta ez amák (hori ergatibo singularra litzake).
Ama Arrateko (Arrateko Ama). iz. ber. (TE). Nuestra Señora de Arrate; Virgen de Arrate. "Virgen de Arrate, vestida de miriñaque y que los imagineros llaman de aceitera. Antigua devoción de los términos hasta el mar" (TE, 131).
Ama Arratekuan gona zabalan azpittik ekarrittakuak giñala esaten zeskuen txikittan. Ik. Arrateko Ama.
Ama Birjiña (Ama Berjiña) [Ama Birjina]. iz. ber. (TE). Virgen María; Nuestra Señora. Arrateko Ama Birjiñia eta Iziarkua, esaten dabe ahiztak dirala. Ik. Arrateko Ama Birjiña.
ai ama (ai amatxo). interj. ¡ay madre!, ¡madre mía!. "Interj. de congoja" (TE, 202).
Ai amatxo!, hau da hondamendixa etorri dana gure gaiñ!
ama besuetako [ama besoetako]. iz. (TE). Madrina. Nere ama besuetakua, Aramaixotikua. Ik. aitta besuetako, ama punteko.
ama ordiazko. iz. (TE). Madre adoptiva, madre putativa. Ama ordiazkuak hazi eban nere andria, umezurtz geldittu zanetik lau oiñian ibiltzen zala. Ik. amatzako.
ama punteko (ama puntako) [ama ponteko]. iz. Madrina. Aitta punteko eta ama punteko bizkaittarrak nittuan baiña Bergaran bizi ziran. Ik. ama besuetako, aitta punteko.
ama-alabak. iz. (NA). Madre e hija(s). Hamabixetan aitta-semiak bazkaltzen dabe; bestiak ordu batetan ero, ama-alabak. Pluralian erabiltzen da.
ama-diar (ama-diagar). iz. (TE). Llamada de auxilio, de socorro. Ama-diagarrak ziran itsasuan aldetik.
ama-semiak. iz. (NA). Madre e hijo(s). Pluralian erabiltzen da.
aman gonapetik urten bako umia. "Se dice de la persona apocada sin mundo y experiencia" (TE, 132).
Aman gonapetik urten bako umia zan soldautzara juan bihar izan ebanian.
Ik. ume, urten.
amatxoka ibili. esap. (IL). Jugar a ser padres; jugar a padres y madres. Afariketan diharduela, "Iñoiz, ume tarteko batek esango dau oiñ bera dala ama eta lehengua alabatxua, eta bakotxaren funziñuak aldatuz jarraitzen dabe afáriketan. Hor sortzen da beste jolas bat: Amatxoka ibiltzia" (IL, 79).
Amatxoka ibiliko gara? / Amatxoka jolasten gabiz.