ur.
ur-makinista. iz. (ETNO). Martín pescador (Alcedo atthis). Galduta egon dok ur-makinistia urte askuan. Banakia besterik ez zuan ikusten, baiña hasi dok barriro agertzen. Juan zan astian ikusi najuan Star eta Valenciaga inguruan, hango teillatuetako arraiñen billa. Ik. martineta. Inguruko herrixetako (ur-)makiñeta eta (ur-)martiñeta be ezagunak dira Eibarren.
1 . ur ( ). iz. (TE). Agua. "como uno de los cuatro elementos de la física clásica" (TE, 710).
Urak betetzen dau munduan azalik gehixena.
2 . ur. iz. (TE). Agua termal o medicinal, agua mineral. "Estación termal, aguas termales o medicinales" (TE, 710).
Zestonako urak, onenetarikuak gibelerako. Normalian pluralian.
3 . ur. iz. (TE). Lluvias. "Aguas en sentido de lluvias" (TE, 710).
Sartu gara neguan eta ekin detse urak. Normalian pluralian.
4 . ur. iz. (TE). Parecido, aires . "Se dice de los caracteres hereditarios" (TE, 710).
Badittu bai harek bere aittan urak, eta ez gitxi. Normalian pluralian.
5 . ur. iz. (ETNO). Agua (en los tejados). Gure etxiak bi aldetara daka ura, baiña beste horrek lau aldetara.
7 . ur. iz. (OEH). Hidropesía. Ba, tripan urak agertu, ta urok ataratzera eruan juen klinikara. (Zirik 43).
Pluralian erabiltzen da: urak.
ur bizi. iz. (TE). Agua viva, corriente. Nundik dozu ba zuk ur-bizi hori? (Juan, 4. 11). Anton. ur geldi.
ur gazi. iz. (OEH). Agua salada. Ama, itxasoko ura zergaittik izaten da hain gazixa? (Zirik 84).
ur geldi.
ur haundi [ur handi]. iz. (TE). Lugar donde cubre el agua; aguas profundas. Itsasuan "alta mar", baiña errekan, personiak lurrik ikutzen ez daben lekua (ETNO). / "Aguas profundas, lugar donde las aguas pueden cubrir al hombre" (TE, 710).
Ur haundixetara juaten bazaraz igarixan jakin barik, itto eingo zara. Ik. beteko.
ur korront(a). iz. (OEH). La corriente. Eztakik (ez dakik) ala ibaixa Maltzarutz doiala ta ur-korrontak berutz eruango ebala? (Zirik 121).
ur txiki. iz. (TE). Aguas poco profundas; donde no cubre. Igarixan ikasteko, ur txikixetan ekin bihar detsazu. Anton. ur haundi. Normalian pluralian.
ur-azal. iz. (TE). Superficie del agua, sobre el agua. "Zapatarixak" esaten gentsen koko txikixak ur-azalian ibiltzen dira lur gaiñian bezela.
ur-batu. iz. (TE). Charca; pozo. Inguruan zan ur-batu bat, ugaratxoz beteta, izugarrizko orrua ataratzen ebela.
ur-bedar. iz. (ETNO). Sanícula (Sanicula europaea). Ik. txarri-bedar.
ur-bitsetan. adlag. (JSM). Felizmente, pletórico,-a, pleno,-a de satisfacción. Poz-pozik, pozarren.
Gaztiok, pozik, ur-bitsetan bizi dira ointxe. Ik. eztibitsetan bizi / ibili.
ur-buztan. iz. (TE). Sanguijuela (Hirudo medicinalis, eta beste batzuk). Lehenago, botikan saltzen ziran errekako ur-buztanak. / Ez dittuk hainbeste urte bez! Nere akorduan be saltzen jittuen botikan ur-buztanak. Ni neu be juanda nagok, amak esanda, botikara ur-buztanak erostera. Potietan saltzen jittuen, odola garbitzeko. Bai, bai, bai! Medikuak esanda! Zeozer osatuko zebelakuan! Jeseus! Ez dok gitxi aldatu mundua!. Ik. odol-buztan, uzan. Odol-buztan be esaten jako, eta auzo-herrixetako uzan be ezaguna da, baiña normalian ur-buztan da ezagunena.
"Javier Muguruza eibartar medikuak (1914-2002) jasotzen dau ur-buztanak saltzeko tradiziño hori bere txikittako narraziño baten" (AN).
ur-buztanak emon. esap. (TE). Aplicar/poner sanguijuelas. "Aplicar a un paciente sanguijuelas" (TE, 711).
Ur-buztanak emonda osatu zan.
ur-eraketa. iz. (ETNO). Sistema hidráulico. Ur-eraketia burdiñolan partietako bat da: ubidia, kunbua, tikiñoi bakotxeko uragia, txinbua, guzur-askia eta honda-askia. Ubidian zihar datorren ura kunbuak jasotzen dau; kunbuak ura tikiñoietara jausteko guzur-aska bi dittu bakotxa bere txinbo eta uragiakin.
ur-potzu. iz. (TE). Pozo; alberca; charco. Ataiko aurrian euken ur-potzua.
ur-salto. iz. (ETNO). Salto de agua. Honda-askian ahurretik anteparian edo kunbuan ur azaleraiño daguan distantziari esaten jako saltua edo ur-saltua (BE)
15 oiñeko saltua daben ola batek 40 kantidade ur bihar badittu, 30 oiñeko saltua daben batek 20 kantidade ur biharko dittu.
ur-sardau. iz. (ETNO). Sidra ligera, hecha de una forma más rápida que la habitual. Azkar egindako sardaua, bestia baiño ariñagua, baiña errez-errez egitten zana.
Txakoliña hamen aldian gitxi. Sardaua bai, askotan. Eta basarri guztietan eitten zana, ur-sardaua. Zarakada bat sagar zehetu, ondo jo, barrikan sartu ha, dagon moduan, eta urakin bete goraiño. Zulua bedar-zohi batekin tapau, eta harek, bedar artetik be irakin eitten juan. Eta zortzi-hamar egunera erateko prest. Ha zuan sardau korrientiagua, baiña gozua ha be sardaua. Ik. sardau.
ur-suba (uretako suba). iz. (ETNO). Culebra de agua (Natrix maura). Ur-subak peskan gebizela harrapatzen genduzen gehixenbat. Loiña billa, esate baterako, ezta? Harri-zuluetan eskua sartu, eta: "kaguen! Uretako subia dok barren!". Baiña ez dabe ezer egitten, ez haginka eta ez ezer. Ik. suba.
ur-txakur.
2 . ur-txakur. iz. (ETNO). Nutria (Lutra lutra). Azkenengoz Saturixon ikusi najuan ur-txakurra. Eta ez dittuk horrenbeste urte izango bez. Hogei-hogetamar urte? Hortxe, gitxi gorabehera. Lehenago beste toki batzuetan be bai: Agiñan, eta Eitzagan... Zaunka moduan egitten juek. Bai, gabian, eta horretxegaittik izena. / Hau ur-txakurra dok. Azkena hortxe Saturixo errekan ikusi najuan. Oin hogei bat urte. Umiak eta dana eitten zittuen hor. Ikusitta nagok ni umiak hilda! Bai! Nobera peskan, eta ño! ur-txakurra hilda. Ik. igabera.
ur-zorri. iz. (ETNO). Especie de quisquilla de río.
ur-zozo. iz. (ETNO). Mirlo acuático (Cinclus cinclus). Ur-zozua oin be badago. Matsarixan urtero ataratzen jok horrek habixia. Baiña hori beti izan dok urrixa. Egon bai, baiña gitxi.
ura juan eta gero presia eiñ. (TE). A buenas horas mangas verdes; agua pasada no mueve molino . Aukeria pasatzen laga ondoren damu izatiana. / "Frase común para lamentar el no haber aprovechado la ocasión" (TE,710)
ura tiratu. esap. (ETNO). Subir la savia al crecer la puja. Landarian puja barrixa urtetzen danian, urak gorutz egittiari esaten jako.
uran partileku. iz. (ETNO). Sitio donde se reparte el agua a varias cañerías. Ik. upartiño.