urteera (urtera) [irteera]. iz. (TE). Salida. Goizian euzkixan urteriak dakarren poza, arrasian euzkixan sartueriak, tristuria. / Eibarko urteeran. (Zirik 74).
/ Euren urtera zelebreren bat entzun nahixan. (Zirik 51).
Anton. sarrera, sartuera. urteka. adlag. (TE). Por años; anualmente; cada año. Urteka ordaintzen zan etxe errentia. / Urteka pagatzen da baserrixen errentia; hilleka kaleko bizitzena. 1 . urten, urtetze [irten, irtete]. 1 . urten, urtetze (urtentze) [irten, irtete]. da/du ad. (TE). Salir. Egunsentixagaz urten genduan Urkiolarako. / Ez dau nahi izaten gabaz etxetik urtentzia. / Horrelako biaje batera urten zanian. (Zirik 106).
/ Etxekoandra ona urten zanian hamaiketako mezetara. (Ibilt 471).
/ Estuasunetik urtentzeko asmuan. (Ibilt 477).
Ik. aman gonapetik urten bako umia. Gehixenbatian urten dau erabiltzen da, baiña urten da be nahiko arrunta da.
2 . urten. 1 . urten. iz. Saliente (en objetos). Bihar dan lekua baiño kanporago daguan zeozer.
Ik. koska. Adiera honekin erabilpen urrixa.
2 . urten. izond. (TE). Sobresaliente, listo,-a. Ofiziua ikasten zanerako, mutill argi eta urtena agertu zan. 3 . urten. izond. (AZ). Orgulloso,-a, altivo,-a; echado,-a para adelante, osado,-a (demasiado). Zentzu txarrian bestien gaiñetik nabarmentzen dena, harrua, jaikixa, ausarta, tentia.
Urtenegia jatorku mutilla eta geure ahalegiñok gora behera ez dakit ze atze itxiko daben (AZ-B-mu). / Ez da persona txarra baiña urten samarra. / Esr. Aziak beria kirtena, ez dau gizonak izan bihar urtena (Per.Ab.).
Anton. azkentxo. Urtentxo: urten samarra. Adiñekuak izan ezik gitxi erabiltzen da.
urtero. adlag. (TE). Anualmente, todos los años. Urtero eitten dau agertua gurasuenera, nahiz itsasuen bestakaldera bizi. / Egunero, astero, hillero, urtero juaten naiz euren etxera. / [Bandia] Plaentxiakua be urtero ekartzen da. (Zirik 20).
/ Kondesiari eskatzeko asmuan, urtero emoten eban urdia, laguntasun letz. (Ibilt 468).
/ Aurten, konbentuari urteroko laguntasuna ukatzeko. (Ibilt 469).
urtetik urtera. adlag. (OEH). Cada año, de un año a otro; anualmente. Euskaldunok, geure ahulkerixaz, urtetik urtera euskeria era guztietan makalduaz eta lordinduaz goiaz. (Zirik 30).
urtu, urtze (urtutze). 1 . urtu, urtze ( urtutze). da ad. (TE). Derretirse, fundirse. Aurtengo edurrok urtu dira berebiziko onduen egun honetako hego-haixiegaz. / Hárek izotz guztien urtutziak gizaldi asko iraun eban. 2 . urtu, urtze ( urtutze). du ad. (TE). Fundir. Metalak likido bihurtu, galdatu (ETNO).
Urtu zittuen eraztun eta urrezko pitxia guztiak, ordiazko Jainko baten idurixa eitteko. / Burdiñia urtziak berotasun haundixa eskatzen dau. / Sutegixan daguan burduntzalixan beruna ipiñik urtzen, baiña kontuz inguruan urik badagok; txarra dok urtutako berunetara ur tantan bat juatia. / Aurrera-ko labak urtzen ez dabenik ez dagok. / Urtutako burdiñiari "burdiña-saldia" deitzen jako. Ik. galdatu. urtu biharrian [urtu beharrean]. adlag.-esap. (OEH). A punto de derritirse. Negar haundiz, makurtuaz hilldakuengana, parka eskatuaz laztantzen zittuan urtu biharrian. (Ibilt 489).
urtzaille (urtzailla) [urtzaile]. iz. (ETNO). Fundidor. Lehengo oletan, burdingaittik edo miatik eta egur-ikatzakin, burdiña hutsa eta agoia sutegixan lortzeko zeregiña daben olagizona. Urtzaille bi izaten ziran, txandaka, sutegixan arduradun eta bakotxak labaldi bat zaintzen eban. Labaldi bakotxa lau ordukua. Gaurko taillarretan, galdaketan metalak urtzen diharduan bihargiña. Esaten da barriz "Urtzaillia", zeren urtu eragitten daben mia sutegixan. (...) Urtzailliak bete bihar dau sutegixa miaz; ezarri bihar dan ikatza; eta egin, bihar dan guztia, agoia ataratzeko prestau artian. (...) Halan, igunpian eta maillupian apaintzen dau agoia urtzailliak; gogortu eta txikitzen dau, eta (...). Amaittu dabenian, urtzailla agoia zaindu dabenak, esan dogun bihargintzia, doia lotara gura dabenian; eta hartzen dau bigarren urtzailliak beste agoi eta eginkizunen arazo eta arduria. Ik. galdari. usa. iz. (JSM). Monte o bosque comunal; ejido. "Usak: Herri lurrak" (AN).
Antxiña Eibarren herri basueri "usa" esaten zetsen. Ik. egurtza, su-egur, Usartza, egur-baso, ehuno. Gaur egun lekuizenetan agertzen da: Usartza, eta Erdi Aroko idazkixetan. "Peru Abarka"n be bai.
EOYE, XIV- mendea, 96. or. (JEL).
usaimen. iz. (TE). Sentido del olfato; olfato. Txakurren usaimena, gizonana baiño askoz zorrotzagua. usain. 1 . usain (useiñ). iz. (TE). Buen olor; olor; perfume. Haren sukaldetik usain gozuak agertzen dira. Ik. ants, antsittu. Usain neutrua edo ona danian usaiñ esaten da; txarra danian gehixenetan ants, usain be erabilli leiken arren.
2 . usain. iz. (OEH). Aire, deje, aspecto; señal, rastro. Bixak barre eiñaz gizonen zoro usaiñen kontura. (Ibilt 474).
usaiña egin. 1 . usaiña egin. dio ad. (TE). Oler, percibir olor. Aittuak, ardauari usaiñ eitten detse eran aurretik. Ik. usaindu. 2 . usaiña egin. du ad. (TE). Perfumarse. Egunero eitten dau usaiña buruan kalera aurretik. Ik. usaindu. usaiña emon. du ad. (TE). Dar olor, perfumar. Erregia etzinda zan artian, nere lirixuak usaiña emon eban (Kant. 1. 12). usaiña euki. du ad. (TE). Tener olor, perfume. "Tener olor, perfume" (TE, 717).
Lora honek ez dauka usaiñik. usaindu, usaintze (usaindutze). 1 . usaindu, usaintze ( usaindutze). da/du ad. (TE). Oler mal, heder; apestar. Usain txarra zabaldu, usain txarreko bihurtu.
Ipoiñ hori usainduta dago berriz platerera ataratzeko. / Dagon sargorixagaz, ez da millagro arraiña usaindutzia. Ik. antsittu, usteldu, zahittu. 2 . usaindu, usaintze. du ad. (TE). Perfumar, aromatizar. Usain gozua zabaldu, egin.
Ezkonbarrixen gelia, lora ederrez beteta usaindu dabe. / Maittia zetorrenerako etxia usaintzia gura eban. Ik. usaiña egin. 3 . usaindu, usaintze. du ad. (JME). Oler, percibir olor; olfatear, barruntar. Zeozen usaiña hartu, sentidu.
Bart gure txakurrak usaindu dau zeozer, zaunka baten jardun dau ta. / Harek laster usainduko dau dirua nun dauan. Ik. usaiña egin, usmau. |
Babesleak
