okozpe (okotzpe) [kokospe]. iz. (TE). Parte inferior de la barbilla; papada. Okotzpian eukan, ahuntzen antzera, bizar luzia. okozpeko intxaur [kokospeko intxaur]. iz. (TE). Nuez [del cuello]. Berbetan zanian, gora eta behera ibiltzen jakon okotzpeko intxaurra. okozpeko (okotzpeko) [kokospeko]. iz. (TE). Golpe en la barbilla, golpe en la papada. "Golpe bajo la mandíbula" (TE, 588).
Okotzpeko batekin eratxi eban kontrarixua. ola. iz. (TE). Ferrería; taller, fábrica. "Obrador y también artefacto o aprovechamiento de agua" (TE, 589). / "Burdin-minerala landu eta burdiñia lortzen zaneko antxiñako lantegixa. Jeneralian burdiñia egitteko lantegixak edo burdiñolak. Agorrolak eta haizeolak (mendixetakuak) zeharrolak (urez mogitzen ziranak)"(ETNO).
Hau oiñ erreta agertzen dan etxia, olia zan. / Ondo diñozu; heldu gara olara, eta eukiko dozu zer ikusi eta zeri berba egiñ. / Atzenengo, holatxe sailkatzen ziran: ola-nagusixak edo zeharrolak eta ola-txikixak edo olatxuak. Ik. burdiñola, agorrola, haizeola, zeharrola. Toponimixan ugeri erabilli izan da, bigarren elementu moduan: "En palabras compuestas denota unas veces el lugar en que se trabaja el material a que se refiere el miembro antecedente, y otras, artefacto de la clase que asimismo determina el antecedente" (TE, 589): "Egurrola, Arriola, Burdiñola. Aixola, Urola, Mandiola, Mutiola, Gisasola" (TE, 589)."-ola guztiak ez dira fábrica, toponimian behintzat; lekua, borda... ere izan leizke. cf. Urkiola, Gisasola, hemen -ola etxola izan leike" (AN).
ola nausi (ola nagusi) [ola nagusi]. iz. (ETNO). Ferrería mayor. Olak honetara sailkatzen ziran: ola nagusixak edo zeharrolak, eta ola txikixaguak edo tiraderak, eta ola txikixenak edo olatxuak. Ik. ola txiki, olatxo, tiradera, zeharrola. olabide. iz. (AN). Camino a la ferrería. "Olara doian bidia" (AN).
Ik. elizbide, estrata, andabide, errege-bide, zupide, zubipide, lorbide, zordanbide. Data barik. (EOYE, 85. or. (JEL)).
olagizon. iz. (ETNO). Ferrón. Olako bihargiña. Mogelen olan lau bihargiñ: ijelia (ola-burua), urtzaille bi eta gatzamallia. Nun lo egitten dabe eta noiz olagizon hónek?. / Olagizonak eta errementariak, prakatxu zaharrak eta begiak gorriak. / Mende hasiera arte egon izan da Eibarren "Olagizongua" deitzen zan etxe bat. Ik. gatzamaille, ijela, urtzaille. olajaun. iz. (ETNO). Patrón de la ferrería, jefe de ferrones. Eta zenbat enparetan jakue olajaunei gauzak zuzen badabiz? Asteazkenian daukee edanaldi bat (ardaua) olajaunan lepora, eta noiz edo noiz, zu eta ni orain legez etorritta, zerbaitt emoten deutsenian euren izenian edateko. olata (oblata). iz. (TE). Oblea, oblata. "El pan que se ofrecía en la sepultura simbólica del familiar fallecido, en la iglesia, durante el año que seguía al óbito" (TE, 581), "Torta de pan para ofrendar en la iglesia a la intención de los muertos" (TE, 589).
Oblatia jasotzen zan abadiantzat. / "-Ogirik eta andrarik bage izan laikiala deitxozu gizona, Joxe Manuel, zuk hainbeste ume izan dittuzunorrek?", "-Bai, abade jauna; olatiakin eta loibatzakuagaz". Agiñako San Migeletan pasautako ipoiña. Ik. asiento. olatu. iz. (TE). Ola. Itsas gaiñian haixiak eitten daben bultziagaz sortutzen dira olatuak. olatu bizixak. iz. (TE). Mar picada, mar revuelta; marejada, marejadilla. Itsasua harrotua daguanian izaten diran olatuak.
Olatu bizixak dagoz gaur igarirako. Pluralian erabiltzen da.
Olerria (Elorria, Olaerreaga) [Olarreaga]. l. iz. (TE). Olarreaga (lugar). Eibarko urteeran dago, Bizkairutz.
Olerrian dogu gaur afarixa hogei lagunek. olgetan ibili (olgetan ibilli). esap. (TE). Andar de broma, bromear; divertirse. Olgetan ebizela, benetara jo eben eta hasarratu ziran betiko. Ik. txantxetan ibili / egon, apropos. olixo (orixo) [olio]. iz. (TE). Aceite. Hamaika bidar, olixua karu eguala eta, nere perretxikuak juan ziran ostera. / Orixua, koipia baiño merkiago erosten da. / Olixua ta biñagria, botilla baten sartu arren ezin alkartu. (Zirik 120).
olixo mehe (orixo mehe). iz. (NA). Aceite de girasol, aceite fino. Orixo mehiakin prejidizuz patatak. olixo merke (orixo merke). iz. (NA). Aceite fino, aceite de girasol. Patatak prijidizuz orixo merkiakin. olixo-arbola (orixo-arbola) [olibondo]. iz. (ETNO). Olivo (Olea europaea). Ik. azeittuna-arbola, olixo-zugatz. olixo-aza (orixo-aza). iz. (ETNO). Cocido a base de berza y cerdo. Behin baten amamakin juan pelegrinaziñora, eguna pasau edarki hantxe, eta bazkaltzen, olixo-azatan baria azaldu jakun!. / Gabonetan, ba, orixo-azia, eta bakillaua be bai, eta intxaur-saltsia.... Eta horretxek gauzok. olixo-zugatz. iz. (AN). Olivo (Olea europaea). Olibondua.
[...] eta olixo-zugatzari letz galduko jakue loria. (PM, 35).
Ik. azeittuna-arbola, olixo-arbola. olixontzi [oliontzi]. iz. (TE). Aceitera. Ekarrirazu hona olixontzixa. / Hartik olixontzixa eta makiñak koipeztixak. olmo. iz. (ETNO). Olmo (Ulmus glabra, Ulmus minor). Ik. zumar. Jatorrizko izena zumar izan arren, gaur egunian erderazko mailleguak leku haundixa jan detsa.
olo. 
on. 1 . on. izond. (TE). Bueno,-a. Ona, bat bakarrik dala erantzun zetsan Jesusek gazte bati: Zeruko Aitta. / Gure etxeko jabia ona da. / Txarra ez, baiña on-ona bez. / Honetan, bururatu jakon asmu on bat. (Zirik 103).
/ [Kuadrua] Hire sentimentueri holako bihozkadia emoteko on-ona izan bihar. (Zirik 17).
Goi maillarako errepetiduta be erabiltzen da: on-ona. "Bueno con aumento o reiteración mayorativa. Muy bueno" (TE, 598).
2 . on. izond. (OEH). Bueno,-a exclamativo con sentido irónico. Ona dok ba bera isilik egoteko!
/ Nik egin juat ona!
/ Ointxe ikusiko dozue zer dan ona!
/ Onetik librau haiz; eztakik asko! (Zirik 35).
3 . on. izond. (OEH). Bueno,-a, grande, abundante. Poztu zan [...], autu honetan senarrari ziri on bat sartzeko aukeria ikusirik. (Ibilt 457).
4 . on. iz. (El) bien. Idea edo izaki abstraktua: ona, txarran kontrakua.
Ona eiñak ez dauka damurik. / [Abadia] ona ta txarraren ejenpluak ipintzen hasi zanian [...]. (Zirik 44).
/ Eta nik, ez doranonek Bedorren ona baiño, [...]. (Ibilt 479).
on biharreko [on beharreko]. esap. (TE). Beneficio. Eskolia, on biharrekua gurasuendako eta umientzat. on biharrian [on beharrean]. esap. (TE). Con buena intención, de buena fe. Zorigaiztuan esan netsan on biharrian esan netsana, ba txarrera hartu zestan. Ik. hobe biharrian, hobeto biharrian, ondo biharrian, hobe biharrez. on billa, on billa, bonbilla. esap. Perder la ocasión por insistir en busca de lo perfecto. On billa, on billa, bonbilla, esaten dan moduan, eta hor, mutil zahar geldittu da.
/ Esr. On billa, on billa, bonbilla.
on egin. dio ad. (TE). Hacer bien, sentar bien; ser (algo) de provecho, ser (algo) útil. Zenbat gauza dira botikan on eitten dabenak? / Ardau apur honek on ein desta. / -Zer dozu? -Jan dogun arraiñak onik eiñ ez. / Ikustiak be, ez desta onik eitten. Ik. onik egin ez. Ezezkuan be erabiltzen da: "(...) onik eiñ ez", "(...) ez desta onik eitten" aurreko adibidietan ikusi leikenez.
on-egin. iz. (OEH). Beneficio, favor. Bere on-eiñan sarixa izan zan. (Ibilt 465).
ona. zenbtz. (AN). Mucho, muchísimo. Asko. / Recalca o magnifica lo que dice el verbo principal.
Hori narrastu dok ona! ona egin. du ad. (TE). Hacer el bien. Ona eiñak ez dauka damurik. onaldixa erabili. esap. (TE). Estar de buen humor, estar de buenas, estar de buen temple. Onaldixa darabill uezabak. onenian [onenean]. 1 . onenian [onenean]. adlag. (TE). Acaso, a lo mejor. Baserriko burubidia, sei hillabeteko lanak, onenian, ordubetian galdu txingorrada bategaz. / Onenian egixa izango da esan dabena, guzurra esatia ahaztu jakolako. onerako. 1 . onerako. postp. (OEH). Para bien de, para provecho de. Parkatik, baiña bixon onerako ein juat. (Zirik 18).
onian [onean]. adlag. (TE). A buenas, a las buenas, por las buenas. Onian dana ataratzen jakon; txarrera ezer bez. Anton. txarrian. onian edo txarrian [onean edo txarrean]. esap. (TE). A buenas o a malas. Onian edo txarrian ekarrizu nere aurrera!
onian egon [onean egon]. (OEH). (Estar) sosegado,-a, tranquilo,-a, sin perder el control. [Alboko gelan] ebillen dukia harutz-honuzka nasai, berriz bere onian zanetik. (Ibilt 488).
Aurretik nere, bere... dittuala.
onik egin ez (egin ez onik). dio ad. (TE). Sentarle mal alguien o algo. Personaren edo gauzaren batek kalte egin. / "Loc. verbal para significar que una persona no es grata o una cosa hace daño" (TE, 308).
Haretxek gizonak ez desta onik eitten ikustiakin bakarrik. / Ardauak es desta eiñ onik. / Euzkixa larregi hartzian ez detsa onik eiñ. / Dagon hotzonekin errekan ikustiak ez jestak onik eitten eta urteik urten, neu begira egoten geixotu baiño lehen. (Zirik 36).
Ik. on egin. ontzat hartu. du ad.-esap. (OEH). Dar por bueno,-a, aceptar, aprobar. Orduan, gaitzizena ontzat hartzen ez eben guztieri adarjotze gehixago eitten ei zetsen. (Zirik 91).
ondarri. iz. (JSM). Canto rodado pequeño. Ibaietako legar zehia.
Ondarrixan gaiñian ortozik ibilli zan eta ebagixa eiñ eban hankazpixan. |
Babesleak
