etxeko. izlag. (TE). Miembro de la casa, de la familia. Etxekua dogu eskeko hori; badaki nun joten daben atia. etxeko gizon. iz. (OEH). (El) hombre de la casa, cabeza de familia. [Andriak mozkortuta zoian gizonari:] Hori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua... (Zirik 120).
etxeko nausi. iz. (TE). Cabeza de familia. Ertzillenian, etxeko nausi zan Patxiko, mutilzaharra izan arren, anaian umezurtzen gurasu ein bihar izan ebalako. etxekoandra (etxekoandre) [etxekoandre]. iz. (TE). Ama de casa, señora de la casa. Etxekoandria bere guztiak inguruan dittuala bizi da, berari zelan ondo eiñ ez dakixela. / Zu etxekoandre, zer dauka erloju horrek? (Zirik 65).
/ Tours, Frantziako uri eder haundixan, zan etxekoandra bat, ederra, eta ederra bezin zintzua eta burugiña. (Ibilt 465).
etxerako. iz.-izlag. (OEH). Hacendoso,-a; persona destinada a ser responsable de la casa . Emakume on bategaz ezkondua zan, oso etxerakua, zeiñegaz euki eban famelixa ederra. (Ibilt 473).
etxeratu, etxeratze (etxeratutze). 1 . etxeratu, etxeratze (etxeratutze). da ad. (OEH). Llegar a casa; regresar a casa, retirarse. Etxera juan; etxera erretirau.
Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian, bestetan baiño basotxoren bat gehixago "klink" eginda, astrapalia darixola. (Zirik 68).
/ [...] urte bixan erbesteko izanda gero etxeratu zanian [...] (Ibilt 467).
etxerre. iz. (ETNO). Recogida de dinero para ayudar a quien se le ha quemado la casa. Basarriren bat erretzen zanian, basarriz basarri egitten zan diru-batzia, erretako etxia barriro jasotzen laguntzeko. Ik. su-kanpai, suaro. etxezulo. izond. (TE). Casero,-a, que sale poco de casa. Etxezalia, etxekoia.
Ezkondu dan ezkero, laguntzara agertzen ez dan etxezulo bat dozu gizona, . étxia jarri. esap. (SB). Echar dinero a la mesa; poner la echa al juego. Karta jokuko berbia da.
Étxia ipini deigun, diru barik jokuan egittia aspergarrixa da-eta. Ik. bago egin. Lehelengo silaban jartzen da azentua: étxia jarri.
Etxoste (itxoste). l. iz. (ETNO). Terreno en la parte trasera de la casa o caserío; heredad en la parte trasera; heredad en la parte posterior. etzidamu (etziaramu). adlag. (NA). El día siguiente a pasado mañana. Bixar domekia da. Etzi astelehena. Etzidamu martitzena. Orduan etzidamu juango naiz zure etxera! 1 . etzin (etzan, etzun), etzintze [etzan, etzate]. da ad. (TE). Acostarse, echarse, tumbarse. Lur gorrixan luze-luze etzin nintzan eta luak hartu ninduan hurrengo egunera arte. / Etzintzia bihar neuke txarragorik ez dakiran etorri, baiña astirik ez. / Ta gero, sapaixan ez ezik, ohe bigun goxuan etzin zan gure Pernando. (Zirik 118).
Sarrera buruan etzin jarri dogu, baiña ez etzan eta etzun baiño gehixago erabiltzen dalako; hiru aldaerok darabiguz-eta bardintsu.
etziñaldi [etzanaldi]. iz. (TE). Siesta, reposo, descanso, cabezada. Bazkalosteko etziñaldixa barik, ez naiz ondo egoten. Ik. lo-jaru, loaldi. etzindu, etzindutze [etzan, etzate]. du ad. (TE). Tumbar; acostar a la fuerza. "Doblegar a tierra" (TE, 359).
Nahiz da nahi ez etzindu genduan ahuaz gora, eta emon gentsan erremedixuori. / Txarrixa etzindutzia aurkixan odolustutzeko. etzingarri (etzangarri). iz. (TE). Helecho seco, para cama del ganado; lecho, cama. "Ganauen ohia egitteko genero sikua: iria, lastua, txíribirixa..." (ETNO).
Iragorri apur bategaz gertau neban etzingarrixa.
Ik. azpigarri, sikugarri. euki, eukitze [eduki]. du ad. (TE). Tener; poseer. Sintetikua da.
Ezertarako be ez dauka adolerik. / Gura neban danak agurtzia, baiña ez neban euki denborarik. Gerokua euko egitten da gehixenetan, gaztiaguak eukiko be esaten daben arren (baitta TEk berak be).
daukan. izond. (TE). Que tiene dinero, que tiene bienes. Izatez, forma relatibua da. / "Hombre de bienes" (TE, 287).
Daukanak ez daukanari laguntzia balitza, beste gauza bat izango litzake mundua. / Esr. Daukanari darixo.
/ Esr. Daukanak dauka, ez daukanak baleuka.
/ Kant. Urte barri barri, txarri belarri, daukanak ez daukanari zaria bete madari.
Ik. euki. euli-kaka. iz. (TE). Cagada de mosca. "Señal que dejan las moscas sobre los objetos" (TE, 360).
Zurittu genduan etxia eta berihala da euli-kakaz hondatuta. |
|
Babesleak
