2 . ixo. 1 . ixo. interj. (TE). Exclamación para hacer parar a los ganados uncidos. "Interj. con que manda parar el boyero" (TE, 450).
Ixoo!, taberna aurrian gara eta! Ik. oo, aida eta ixo. Bokalak luzetu egin leikez indartzia nahi bada: ixoo!...
ixotu, ixotze ( ixotutze) [isiotu]. du ad. (TE). Encender; poner en marcha. Sua edo argixa biztu. Goizero, zazpiretarako ixotzen dau sua, gosarixa gertatzeko. / Suteixa ixotutzia, ez erreza bazuetan. / Haixetan pipia ixotziak, zeregiñak emoten dittu. / Deittu zetsan albuan zan emaztiari ixotu zeixan kandelia. (Ibilt 467).
ixu. 1 . ixu. iz. (ETNO). Yesca, madera seca de haya. Paguetatik ataratzen dan egur lihorra. Ixu-egunian erabiltzen zan, ixotu eta etxerik etxe suak bedeinkatzeko. Ik. ireskatu, hirua egin, hirutu, hiru. 2 . ixu. iz. (TE). Tizón encendido, bendecido. Tizón que los muchachos encendíamos en las brasas que se sacaban al pórtico de la iglesia después del oficio litúrgico de Sábado Santo" (TE, 450).
Ixuakin, senidienera su-barrixa eruaten izan naiz. Ik. su-barri. Ixu egun. iz. ber. (TE). Sábado Santo; día del fuego resurrector. Ixu egunian, Zapatu Santuan, mezetatik urten eta mutiko guztiak euren ixua ixotzen zeben, elizan bedeinkatutako suakin. Hori suori etxerik etxe eruaten zan, etxe guztietako suak bedeinkatzeko eta urte guztirako babesa lortzeko. Urtaro aldaketen inguruko jaixen artian sartzen dittu Juanito San Martinek, kristautasunaren aurreko antxiñako ohittura zaharrekin lotuta: Gabonak eta Sanjuanak udan eta neguan; Gaztaiñerre eta Ixu-eguna udazkenian eta udabarrixan, bixak be bizirik Eibarren oraintsura arte (ETNO). / "Día en que tenía lugar la costumbre de encender el hogar con el fuego nuevo de la Resurrección, que los muchachos llevábamos a los parientes, con el tizón encendido en el pórtico de la iglesia" (TE, 450).
Ixu-eguna danetik, su-barrixagaz ixotu dogu gaur sua. / Eitten zeben gehixenak, juan ta sua, ixua, txatal batzuk egurrana hartu, ta sua haintxe sartu ta, etxerik etxe, begixak erre biharrian... Granuja guztiak tunikia-ta erre biharrian haintxe erabili! Baiba! Ta ha senidietan ta euren zerian partidu. Ta harek sutara bota! Sua egon deixan bedeinkatuta!. Ixu. iz. ber. (AN). Esaixozu Izuri, hurrengo erbi-hankak gorde deirazela neri.
Ik. erbi-hanka. Eibarko erbittalari ezaguna, gorra zana.
izakera (izaera, izekera) [izaera]. iz. (TE). Carácter, manera de ser, índole, naturaleza. Izateko era, modua.
Aboziñaua haren izakeria: beti hasarre. / "On hutsa kakutsa" bai!; esakeria ez, izekeria be bada hori. Eta
gaur egunian gaiñera zemat eta txarrao izen eta gehixao azertatzen da,
eta bestiei hankak hobeto geratu.
/ Ez detsa kalterik egingo euskerian gixarriari ta euskaldunen izakeriari. (Zirik 6)
Ik. izate. 1 . izan, izate. da/du ad. (TE). Ser, estar; haber, tener. Aditz nagusixa da; irregularra.
Gauza bat da esan, eta beste bat izan. / Naiz, izan nintzan eta izango naiz. / Dana da; ez izan zana. / Ontxe ikusi da gizona dana. / Elixakuen drauna izan da. / Gure izatia, Jaungoikuagandik dogu. / "Munduan garanok", en vez de: "munduan garanak". dala [dela]. mend. (OEH). Haber pasado el tiempo que se expresa. Denpora asko eztala [...]. (Zirik 67).
Ik. oin dala. diranak eta ez diranak [direnak eta ez direnak]. esap. (OEH). Todo; todo y más. Kontau zetsazen uezabari ziranak eta ez ziranak. (Zirik 13).
ez da izango. interj. ¡No será verdad!. "Zerbaiti ezustekoa erizten zaionean esan ohi dena" (EEE, 33)
-Nahi badok sinistu, nahikua negar erain jestan kuadruorrek... -Ez dok izango! (Zirik 16).
ez izan atzo goizekua. esap. No ser (cosa) de ayer, no ser novedad . Haren hartuemonak ez dira atzo goizekuak
izan be (izen be) [izan ere]. lok. (TE). Ciertamente, de hecho, la verdad es que. Izan be erraldoi galanta hago hi. / Aberatsa zu izan be, dirua jaurtitzen ibiltzeko. / Zuk barrixak ekarri deiguzuzen zeregiñik ez dogu izan be. / Izan be, gizon bat zaintzeko eztago andrian moduko Guardia Zebillik. (Zirik 125).
izan ezik. adlag. (TE). Excepto, salvo, de no ser. Aparte lagata, kenduta.
Etorriko naiz oker haundiren bat izan ezik. / Bizixa izan ezik, ostiango dana galdu eben. / Baiña plaentxiatarrak konturatu ziran euskeraz tautik pe ez ekixela,
hasieran "Ola lagun" eta amaieran "Agur" izan ezik. (Zirik 40)
/ Ipuin hau Esopori be irakorri netsan. Baiña, Gertziako ipuinlari harek nun jasoko eban ba Plaentxian izan ezik? (Zirik 119).
/ Dukesia ta bere Dama guztiak dantzan ziran, berak gura eban Maittia izan ezik. (Ibilt 488).
Ik. alde batera, aparte, ezian, ezik. izan ezin leikian. izond. (TE). Imposible, que no puede ser. Astunak gorutz eittia, izan ezin laikiana. Ik. ezindako, izan ezindako. izan ezindako. izlag. (TE). Imposible. Izan eziña, izan eziñezkua.
Izana, ez izan izatia, izan ezindakua jaungoikuentzat be. Ik. ezindako. izan izan. da/du ad. (TE). Haber solido . TEk holan definitzen dau: "ver. aux. pretérito absoluto" (TE, 451). Izatez, modala da; laguntzaillia.
Gaur aberats hau, izan izan zan eskian aterik ate baten baiño gehixagotan. Aspektu burutuan maiztasuna adierazteko erabiltzen da: izan izan, juan izan, egon izan, ikusi izan...
izango dan [izango den]. iz. (TE). Futuro, porvenir. Jaungoikua alde batera, (iñor ez da) izango dana aurretik dakixanik... Ik. datorren, etorkizun. zana [zena]. izond. (TE). Difunto,-a. Gure aitta zana, oso mendizalia.
Izan-en adizkixa da: zan; mugatuan erabiltzen da: zana.
2 . izan. izond. (TE). Ex , antiguo,-a; que fue. Izandakua.
Alkate izana sasoi baten. / Nausi izana gu mutikuak giñala. izankizun. iz. (TE). Existencia; futuro, que debe ser. Gauza guztien lehenengo atributua: izankizuna. Ik. izate. Ez da existencia esanahixakin erabiltzen. Izango dana edo izateko dana da izan.
izar. iz. (TE). Estrella. Izarrak dira, milla-milla bidar, milla askotan. Ik. artizar, goizeko izar. izar arin. iz. (TE). Estrella fugaz. Udako gau illunetan, izar ariñ asko, igesika balitzaz letz agertzen dira lurrerutz. izar biki. iz. (TE). Estrella doble. Izar bikixak badira zeruan. izar buztandun. iz. (TE). Cometa. Zeruan, alde batetik besteraiñoko izar buztanduna ikusi genduan maiatz hartan. izar geldi. iz. (TE). Estrella del Norte, estrella Polar. Itsasuan, izar geldixak erakusten dau bidia. izara (izera). iz. (TE). Sábana. Izara zuri garbixekin jantzittako ohia dot nere zaiñ. izara-gei [izara-gai]. iz. (TE). Lienzo; tela; tela de sábana. Harixa eruan eta izara-geixa ekarri, bihar dan sarixa ehunliari ordainduta. izarbera [izerbera]. izond. (NA). Sudoroso,-a; propenso,-a a sudar. Izarditzeko joeria dabena. Ik. izarditsu. izardi [izerdi]. 1 . izardi [izerdi]. iz. (TE). Sudor. Zeure bekokiko izardixagaz irabazi biharko dozu egunero eguniango ogixa. izardi batian [izerdi batean]. adlag.-esap. (OEH). A todo sudar, sudando. Hankiari gora ta behera eragiñaz, izardi batian. (Zirik 107).
izardi larri [izerdi larri]. iz. (TE). Sudor frío. Izardi hotza, larritzerakuan agertzen dana.
Lehelengo hotzikaria eta gero izardi larrixa etorri jata. / Ikustiagaz Zaldunan izardi larrixak. (Ibilt 482).
izardi pats [izerdi pats]. iz. (OEH). Sudor abundante. Egunsentittik illunabarreraiño izardi patsa darixola erbittan. (Zirik 117).
izarditsu. izond. (TE). Sudoroso,-a; de mucho sudar. Izardiz busti-busti daguana; izardi asko dabena. Ertziltarrak, danak izarditsuak. Ik. izarbera. izardittu, izarditze ( izardittutze) [izerditu]. da ad. (TE). Sudar; transpirar. Izardittu nintzan aldats gora, nindoian tokira heldu baiño lehen. / Azitaindik Arratera, alperrik izardittutzia, Akondiatik ziharko bidia dagola. / Izarditzia ona dala esaten dabe, osasunerako. 
izarratu egon. da ad. (TE). Estar estrellado,-a. Gaur gabian izarratu dago eta illargirik ez. Izarre. b. iz. (TE). Izarre (caserío). Plaentxiakua. Izarre zaharra, Gisasola, gure lagunan aitta, kaxagin garbi eta fin bat zan. izate. 1 . izate. iz. (TE). Ser, esencia, naturaleza; forma de ser, carácter. Jentillen jainkuak asko ziran eta izate guztietakuak.
/ Bizi modua aldatze horrek bere izate guztia aldatu eban. (Zirik 107).
/ Haren gizonan izatia, bildur emotekua.
/ Gure izatia, Jaungoikuagandik dogu.
2 . izate. iz. (OEH). Existencia, vida. Bere izate guztian ez dau hainbeste diru ikusi.
/ Izate guztia pasau dau ernegauta.
Ik. izakera. izatekua izan. esap. (TE). Ser de lo que no hay, ser especial; ésto sí que es, mira que eres . Harridurazko esaldixetan erabiltzen da, norbaitti edo zerbaitti espeziala edo dala esateko, goratzeko edo gatxesteko.
Zu zara izatekua!; ezin dozu apur bat itxaiñ?. / Hi haiz hi izatekua! izatez. adlag. (JSM). Natural de, procedente de. Azkoittiko semia izatez, Eibarren bizi da aspaldittik. izeko. iz. (TE). Tía. Izekuenera juan da Andramarixak pasatzera. Ik. osaba, tio, tia. TEn sasoian gitxi, baiña erabiltzen zan: "En Eibar es menos frecuente que osabia, aunque las dos voces subsisten a pesar de la generalización de la voz erdérica" (TE, 452). Gaur egun, behintzat, oso gitxi erabiltzen da.
izen. iz. (TE). Nombre. Izan zan gizon bat Jaungoikuak aindua, Juan bere izena (Juan, 1. 6). izen haundiko [izen handiko]. izlag. (OEH). Afamado,-a, renombrado,-a. Artadi, izen haundiko medikuaz gaiñera, Plaentxia osuan... (Zirik 117).
izen ordezko. iz. (OEH). Seudónimo, apodo. Aintziña baten danak edo gehixenak ei eben izen ordezko hori. (Zirik 82).
Ik. gatxizen. izenian [izenean]. postp. (OEH). De parte de, en representación de; en nombre de, invocando a. Ez! Hori ez Jaungoikuan izenian! (Ibilt 464).
|
Babesleak
