txistada (txistara). iz. (TE). Llamada inarticulada, ¡chss!. "Onomatopeya con que se llama la atención del que está a cierta distancia" (TE, 698). Txistadia entzun neban eta burua bueltau neban. / Ha zan txistadia bota zenduana! Danak begiratu eben. txistada bat egin. esap. (AS). Llamar (onomat). Ik. txist egin. txistada baten. adlag. (TE). En un instante; al momento; enseguida. Etorri eta txistada baten konpondu zestan kutxia. txisten. iz. (ETNO). Tallo; palo que crece al desarrollarse las verduras. Txistena egitten jakue porrueri eta kipuleri, esate baterako. txistu. 1 . txistu. iz. (TE). Chistu, flauta de pico de tres agujeros. Zurezko haixe instrumentua. Hiru zulo dittu, bi aurrekaldian eta bat atzian.
Txistua joten agertu zan erromerixara. / Ha egon zan udaletxian enpleau moduan, uran kontadoriak begiratzen zittuan eta gero jaixetan txistua jotera. "Con acento prosódico en la í" (TE, 696). Txístu, txístua... esaten da.
2 . txistu. iz. (TE). Silbido. Txistua jo zetsan beste basoko arzaiñari. "Con acento prosódico en la í" (TE, 696). Txístu, txístua... esaten da.
3 . txistu. iz. (TE). Saliva. Alperrik gastauko dozu txistuá, horrí bere temia burutik kendu nahixan. Artikulodun formia: txistúa/txistuá esaten da, esaldixa zelan dan. "Con acento prosódico en la ú" (TE, 696).
4 . txistu. iz. (OEH). Pene. Kontzeju osterutz juan zan eta hasi zan nasai, txistua atarata hormara zarra-zarra txixaeiñan. (Zirik 80).
Ik. pitilin, pitto, txilibito, txakil, buztan. txistua jaurti (txistua bota). du ad. (TE). Escupir. Alkarri txistua jaurtitzia, Judas-ak izatia beste. txistua jo. 1 . txistua jo. du ad. (TE). Tocar el chistu. Txistua joten eban tanbordunagaz, kalietako egunetan. / Ha egon zan udaletxian enpleau moduan, uran kontadoriak begiratzen zittuan eta gero jaixetan txistua jotera. 2 . txistua jo. du ad. (TE). Silbar. Txistu egin. "Producir un silbido" (TE, 697).
Txistua joixozu soluan dan morroiari. Ik. txistuetan egin. txistuetan egin. esap. (TE). Silbar (melodía). "Silbar alguna melodía con los labios" (TE, 697).
Lana eiñaz, txistuetan eitten eban zoragarri. Ik. txistua jo. txistuka. adlag. (OEH). Silbando. Trapu-trapu bai han majo, kanpokaldian txistuka pasiauaz. (Zirik 35).
txistulari. 1 . txistulari. iz. (TE). Tamborilero; chistulari. Txistua (eta tanboliña) joten dittuan musikua (ETNO). / "Músico juglar" (TE, 697). Aurten, kanpotik ekarri dittue txistularixak herriko jaixetarako. / Bera Eibarko txistularixa izandakua zan, baiña gero, zelan abertzalia zan, gerran kendu egiñ etsen, kastigo moduan. Ik. tanbolintero. 2 . txistulari. izond. (TE). Silbador,-a. "Aficionado a silbar con los labios" (TE, 697). Ertzillenian danak ziran txistularixak. Hortik "Zozua" háren gatxizena. Juanito txistularixa. iz. ber. (TE). Txistulari (personaje mítico; leyenda del cura cazador). "Euskal Herri osuan dago zabalduta hau ipoiñau. Herririk herri izena eta historixia zeozer aldatzen dan arren, ipoiña hauxe da: ehizan egittia gustatzen jakon abadia ei zan Juanito. Egun baten mezia emoten zeguala, diabrua erbi itxuriakin agertu jakon parian, eta mezia lagata, txakurrak hartu eta mendira urten ei eban. Harrezkero mendixan entzuten da sarri, txistuka txakurreri deika. Batzuek ikusi be egin izan dabe" (ETNO). / "En la expirante mitología vasca, fuera de las brujas y la Dama de Amboto, que sobrevivían con fuerza en el caserío, sólo he oido mentar en nuestro medio a un genio de los vientos y de las tempestades, que apellidaban Txistularixa" (TE, 697).
Juanito Txistularixan hotsak entzutzen ziran haixe, euri eta trumoi artian. Ik. Periko ta bere txakurrak. txit (txito). adlag. (TE). Muy, totalmente. Graduatzaillia da.
Gizon txit jakittuna eta oso ondraua. Ik. oso. Txit ezaguna dan arren ez da Eibarren erabiltzen. "No se usa en Eibar, si bien se conoce y suena bien. Le sustituye el sinón. oso" (TE, 697).
txitxa [txita]. iz. (TE). Pollito; polluelo. Txorixen kumak, gehixenetan oilluenak (ETNO). / "Pollito; por antonomasia el de la gallina" (TE, 698).
Abenduak eruan deskuz txitxarik gehixenak. Eibarko txitxak, oilluak. esr. Los pollitos de Eibar, gallinas. Ingurukuen ahotan eibartarrak esajerauak garala esateko. "Dicho con que en los pueblos vecinos se nos achaca de exagerados" (TE, 307).
Eibarko txitxak oilluak; baiña beste leku batzuetako oilluak, arranuak.
/ Baña politxo-politxo juan ziran kontuan jausten eibartarrak buztanik ez eukela; atzian bahintzat. Eta plaentxiatarrak esaten eben moduan "Eibarko txitxia, ollo". (Zirik 124).
txitxak atara (txittak etara). esap. (TE). Incubar. "Sacar la pollada" (TE, 697).
Oillo horrek, lokatzen dan bakotxian hogei bat txitxa ataratzen dittu ondo. Ik. umiak atara. txitxak hazi. esap. (TE). Criar pollos/polluelos. Txitxak hazten emoten dau bere denboria, beste zeregiñik ez dabenetik. / Kukuak ez dittu bere txitxak hazten. Kukuak, txantxagorrixari arrautzak habixan laga, eta gero ospa! Alde egitten dau, eta kukukumak txantxagorrixak hazi!. txitxiak beste jan ez. esap. (TE). Comer poquísimo. "Se usa esta locución para poner de manifiesto a la persona melindrosa que apenas come" (TE, 698).
Txitxiak beste jaten ez daben hamar arruako gizona. txitxaka. iz. (JSM). Juego de pillar a la pata coja; juego de cazar a la pata coja; juego de dar caza a la pata coja. Umien jokua da: "txingor gainean ibiliz bata bestia harrapatzen jarduten da" (EEE, 146). Txitxaka ordutan jardun eta gero, gure umiak gosetuta etorri dira. / Guk edozein lekutan jokatzen genduan astoka-txitxaka, baiña gehixen be Estaziño kalian, orduan ez zan automobillik be ixa ibiltzen eta kalia libre eukitzen genduan. Lehelengo txitxaka hasi eta ha zelako jokualdi luziak egitten genduzen gero astoka-txitxaka jarraittuz!. txitxalapur. 1 . txitxalapur. iz. (TE). Gavilán; rapaz; ave rapaz. Gure txitxak ostu dittuan txitxalapurra, luma bako hankabikua. Ik. gabillara, miru, arrai. 2 . txitxalapur. iz. (ETNO). Ratonero (Buteo buteo). Txitxalapurren artian horretxek, abenduak dittuk gehixenbat hamen inguruan. Hortxe eitten juek urtero-urtero habixia, Urkuzegi inguruan. Kantuan, "ki-ki-ki-ki!" Gabillara batzuk be bai, noizipeiñian, gabillarak, baiña horrek gitxi. Udabarrixan gehixago; hor habixa-sasoian azaltzen dok. Oin ezebez; persegiduta be bai, eta.... Ik. arrano, gabillara, arrai. Hegazti harrapakari guztiendako izena da, baiña gehixenbat honendako darabigu gaur egun, espezierik ugarixena hamen bera dalako.
txitxara [zizare]. iz. (TE). Lombriz (Lumbricus terrestris, eta beste batzuk). "Lombriz de tierra" (TE, 697).
Jatxi zaittez ortura, ia ataratzen dittuzun txitxara batzuk arraiñetara juateko. Ik. har. 1 . txitxarra [txitxar]. iz. (TE). Cigarra. Txitxarria, ez nausiña kokuen artian, baiña bai burrundaratsuena. 2 . txitxarra. iz. (ETNO). Corteza de cerdo frita. Han ibiltzen giñan gu, txitxarrak jan eta...; eta orduan ez zan kolesterolik. Ik. urdai-kallo. txitxarro. iz. (TE). Jurel; chicharro (Trachurus trachurus). "Variedad de arenque" (TE, 697). Jose Migelen batela, Txitxarruak eta berdela... (TE, 698).
2 . txitxi. txitxi-potxu. iz. (TE). Cuchicheo; secreteo; chisme; cuento; comadreo; murmuración. Ixilpeko berba jarduna (ETNO). Ixilleko txitxi-potxuetan dira bixak gaur egun guztian. / Ez dakigu zer darabixen, baiña (ixilleko) txitxi-potxuetan dihardue. Ik. paraboletan, txutxu-putxu. txitxiburduntzi [txitxi(-)burruntzi]. iz. (AZ). Excursión con merienda (chorizo, cecina). "Comida que se prepara y se despacha en el campo" (AZ, 1063).
Lehen Garizuma hasieran egitten zan mendiko jiria: txarrikixa (txorizua...) jaten zan burduntzixan erreta.
txix. onomat. (ETNO). Sonido que se les hace a los niños para que orinen. Umieri egitten jakuen soiñua txixa egin deixen.
Txixxx! egizu, ba, maittia!. Umiak txix egin nahi dabenian baiña txixak ez detsanian urtetzen.
|
Babesleak
