burtarasa. iz. (ETNO). Maderos que hacen el largo del carro. Burtetxian aurretik atzerako oholak, erraillen perpendikularrak. Ik. draga, bulpartika, burtohe, burtohol, burtorrazi. burtarrasto. iz. (ETNO). Surco de las ruedas del carro. Burdixak lagatzen daben lorratza, edo zulua. Matsarittik Santa Kurutzerako bidian garbi-garbi ikusten dira burtarrastuak. Gizurra dirudi burpillak zelan egin leikien holako zulua harri gogorrian!. burtasto. iz. (ETNO). Pieza del carro. Orrazixakin batera erroberen ardatza eta burdixan kajia katiatzeko egur zatixak. Ik. burdi, aker, asto. burtera. iz. (ETNO). Latigadera; correa que sujeta el carro al yugo. Partikia buztarrira lotzen dabena. Burteria da burdixan partikia sartzen dana buztarrixan doiana. Ik. larako, lepo-era. burtetxe. 1 . burtetxe. iz. (ETNO). Cama del carro; suelo o plano del carro. Ik. draga, bulpartika, burtarasa, burtohe, burtohol, burtorrazi. burtezpata. iz. (ETNO). Las dos varas verticales del carro que sirven junto con la "esagia" para sujetar la carga. Ik. burdi, burgaiñeko, esaga, esaga-ziri. burtohol. iz. (ETNO). Tablones que cierran la caja del carro. Burdixan ezker-eskumak eta atzekaldia ixteko oholak. Ik. draga, bulpartika, burtarasa, burtohe, burtorrazi, errail. burtorrazi (burdi-orrazi). iz. (ETNO). Pieza del carro. Burdixan kajia eta burpillen ardatza katiatzeko; aldamenetik, goittik behera, ardatzari eusten detsen egurrezko lau ziri. burtxeloka egin. esap. (ETNO). Derrotar; hacer ademán de cornear. Ganauak buruaz joteko keiñua egin. Ik. adarka egin, jotera egin. buru. 1 . buru. iz. (TE). Cabeza. Bizidunena edo gauzena izan leike.
Burua da korputz guztian nausixa; berak darabiz oiñak eta eskuak, eta berak aintzen dittu dantzarixan hanka-bihurrixak eta soiñularixan atzaparren juan eta etorrixak. Ik. kalabaza, tatai. 2 . buru. iz. (TE). Talento, inteligencia, memoria. Burua da korputzian alderik nausiña. / Burua bihar da makiña horri eskua ipintzeko. / Buruan daukaraz Hamar Mandamentuak. 3 . buru. iz. Cabeza de una aguja, de un clavo. Orratzan burua, ultziana, pospoluana
Ik. orratz-buru, orratz-buru baltz. 4 . buru. iz. (TE). Cabeza, jefe,-a, persona más importante. Famelixan buru aitta da. / Zuen etxeko burua, ama. / Atzo gabeko batzarrian buru (izan zan), zure semia. / Mahai-buru, Larrañaga obispo jauna egon zan. (Zirik 110).
5 . buru. l. iz. (TE). Cumbre (cima, cabezo). Salbadorko burua hartu genduanian jarri giñan apur baten. 9 . buru. iz. (ETNO). Parte compacta de la planta en donde está la semilla nueva. Zillak gaiñian burua eukitzen dau, hazixekin. Porruak, kipulak... eukitzen dabe.
Ik. burua egin, buruan egon, hazi-buru. 10 . buru. iz. (NA). Mazorca, panoja de maíz. Gure amamak eta, zer?! Pentsaizu zela bizi zian, trankil bizi zian, trankil! trankil! Biharrak eitten zianian, artua bakizu, burua? batu buruak kanpuan, ero soluan, ekarri burdikaria, itzuli zerian, ganbaran! -ganbarak be ederrak danian orduan- eta afaldutakuan, auzora, txandan! auzora, zuritzera; eta hantxe, horas muertas hantxe, kontuak kontau eta han.... Ik. artaburu. 11 . buru. izord. (OEH). Izenordain bihurkarixa [nere, eure, bere...]-en onduan.
Aspaldian larregi be jan izan jonat eta hemen nabin oin nere buruoni arterik hartu ezinda, purgok eta iñun diranok hartzen. (Zirik 15).
12 . buru. iz. (OEH). Cabecera; encabezamiento; título. Euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan. (Zirik 105).
bere burua. (Lab-Hiz). Uno mismo/una misma, sí mismo,-a. Egitura bihurkarixetan erabiltzen dan izenordaiña: (neure, heure, zeure, bere, geure, zeuen, beren) burua.
Erregiña, jakiñian, bihotzari ezin jakona aindu maitte edo ez maitte izatia bere buruan probauta eukanetik. (Ibilt 460).
buru jarri. da/du ad. (TE). Encabezar, liderar; poner(se) a la cabeza. Jausi eraiñ eban odol guztia, bera buru jartzeko. / Ezer-ez-dakuen buru jarri zan. buru-azpirako (buru-azpiko) [buruazpiko]. iz. (TE). Almohada. Oillo-lumaz harrotuta neban nere buru-azpirakua. / Oillo-luma bigunagaz neban harrotuta buru-azpikua. Ik. almuhada, belarrondoko, buruki, buruko. buru-berotu. iz. (NA). Quebradero de cabeza. Horrek ez detsu ekarriko buru-beroturik ero buru-kantsaziñorik, trankill! Ik. buruhauste, buru-kantsaziño. buru-kantsaziño. iz. (NA). Quebradero de cabeza. Horrek ez detsu ekarriko buru-beroturik ero buru-kantsaziñorik, trankill! Ik. buruhauste, buru-berotu. burua bat egin. esap. (TE). Juntarse/unirse con, conchabarse ; bajar a nivel de otros. Norbaittekin alkartu edo bat egin. / Bestien maillara jatxi.
Bazabiz zu burua bat einda kaskajo haundi horregaz / Edadeko gizona izan arren, hor dabill umiekin burua bat einda. burua egin. esap. (ETNO). Formarse el semillero de la planta. Porruak, kipuliak... danak burua egitten dabe makillan, puntan. Ik. buruan egon. burua euki [burua eduki]. esap. (TE). Tener cabeza. "Tener cabeza (inteligencia)" (TE, 280).
Ez dozu bururik euki hau eitterakuan. burua galdu. esap. (TE). Perder la cabeza, perder el juicio; delirar . Zentzuna galdu.
Burua galduta dihardu disparatiak esaten. / Diru apur bat eiñ ebanetik, burua galdu eban. burua jaso. esap. (TE). Levantar cabeza. Aurrera egin.
Estu agertu zan, baiña burua jaso dau. burua juan [burua joan]. zaio ad. (TE). Marearse, sentir vértigo; perder el conocimiento. Zorabixau; konorta galdu.
Goi gaiñetan, burua juaten jata. / Ordu erdixan, burua juanda egon zan. Ik. konorta galdu, zorabixau. buruan egon. esap. (ETNO). Estar la planta en época de crear semilla nueva. Ik. burua egin. buruan erabili. du ad. (OEH). Tener en la cabeza, pensar, considerar; maquinar, tramar. Ez neban iñoiz buruan erabilliko [...] garbatu biharrik izango nebana nere ondo-eiña. (Ibilt 479).
buruan hartu. du ad. (TE). Memorizar, tener en la memoria. Buruz ikasi, goguan hartu.
Justinianon lege guztiak buruan hartuta zittuan. buruan sartu. 1 . buruan sartu. zaio ad. (TE). Antojarse, ocurrirse. Buruan sartu jako Arratera igotzia daguan beruakin. 2 . buruan sartu. dio ad. (TE). Convencer, meter en la cabeza; incitar, inducir. Bere emaztiak buruan sartu zetsan Macbeth-eri erregia hiltzia. buruko min. 1 . buruko min. iz. (TE). Dolor de cabeza; jaqueca. Analgesiko bategaz kentzen da buruko miña, baiña ez haundi izan guriak ekartzen dittuan buruko miñak. / Txesterrok azkarrixaguak ditxuk oindiok, hónek kriston buruko-miña egiten juek. (Zirik 114).
2 . buruko min. iz. (TE). Inquietud; problema, quebradero de cabeza. Analgesiko bategaz kentzen da buruko miña, baiña ez haundi izan guriak ekartzen dittuan buruko miñak. buruko pañuelo (buruko paiñolo, buruko paiñelo). iz. (TE). Pañuelo para la cabeza. Ik. buruko zapi. TEk diñuan lez, buruko pañuelo sarrixago erabiltzen zan buruko zapi baiño.
buruko zapi. iz. (TE). Pañuelo para la cabeza. "Pañolón para la cabeza" (TE, 282).
Buruko-zapixakin eta gona urdiñ izurrez betetakuagaz, Arratixako neskatilla bat zidurixan. Ik. buruko pañuelo. "Más común buruko pañuelua" (TE, 282).
buruko-tonto. iz. (NA). Tontera; somnolencia; sueño; carga; dolor de cabeza; cargazón. Hori eskabadoria ez!, zapaltzekua dabill. Ui! egun guztian hortxe!, buruko-tontuakiñ eoten naix horrekiñ, bueno! burutik behera. adlag. (OEH). De arriba abajo. Azkenian laga zetsan burutik-beherako soiñekuori. (Ibilt 464).
burutik behera kaka egin. esap. (UD). Abusar, propasarse; manejar, aprovecharse. burutik beherako. iz. (ETNO). Meningitis. burutik egin. zaio ad. (TE). Desvariar, enloquecer, perder la cabeza. Zoratu.
Andra koittaua, burutik eitten ebala ebillen. / Baiña, ni leixala beziñ zara zu haitz gogorra, burutik eiñda narabizuna. (Ibilt 485).
burutik enredauta egon (burutik endredauta). esap. (EEE). Estar loco,-a, chalado,-a. Zoratuta egon.
Ez juat uste burutik haiñ enredauta ibiliko haixenik. buruz. adlag. (TE). De memoria. Buruz ekixazen euskal kantu guztiak. buruz behera. 1 . buruz behera. adlag. (TE). Cabeza abajo. Buruz behera esegi eben zugatz batetik. 2 . buruz behera. adlag. (JSM). De cabeza [en natación, zambullirse]. Uretara salto egitterakuan esaten da.
Probatzeko hankia sartu ezkerok ez dala han igaririk eitxen, han igari eingo bada buruz behera sartu bihar dala. (Zirik 125).
buruz ikasi. du ad. (TE). Aprender de memoria. Badira judixuen artian buruz ikasten dabenak Eskritura guztia. burualde. iz. (OEH). Cabecera. Ohian burualdia.
Neskatotxoak ikusi eban ate-zirriztutik, burua oiñaldian zeukala, ta hankak burualdian. (Zirik 118).
buruarin. izond. (TE). De poco juicio, veleta, casquivano,-a, ligero,-a de cascos. Ez eban izaten emazte onak zeregiñ makala lehengora ekartzen senar buruariñori. (Ibilt 466).
Ik. kaskarin, txoriburu. burubako [burugabeko]. izlag. (TE). Insensato,-a, alocado,-a. Hondamendixa etorri jakuen etxera, nausi geldittu zana burubako bat zalako. / Burubako kartiak ziñuana ikusitta gero. (Ibilt 463).
burubide. iz. (TE). Destino, suerte; fundamento, fuste; pensamiento, idea. Hau da burubidia!, lurrian lo eitten, oge bigunian jaixo nintzan hau. / --Hi Pattakia, badakik zer pentsatzen nagon. --Zer? --Hori ez dala gizonan burubidia (...). Ze, sargo-ezkailluen lekuan plumonixia hartu bihok.(Zirik 35).
Ik. gizabide. (Ibilt 330).
burugaldu. izond. (OEH). Loco,-a. Errezoia dozu, jauna esatiakin --ziñuan emakume burugalduak-- baiña maittetasunan garrak ez dauka, jauna, barriketarik! (Ibilt 464).
burugin. izond. (TE). Ingenioso,-a; previsor,-a, precavido,-a. Zuhurra, zentzuzkua. (AN).
Burugiña demoniua!, iñork (ez dau) harrapauko ha! / Andra ederra, zintzua eta burugiña. (Ibilt 465).
/ Tours, Frantziako uri eder haundixan, zan etxekoandra bat, ederra, eta ederra bezin zintzua eta burugiña. (Ibilt 465).
/ Izan be, Urlixan semiak asmatzaille ona urten jok; burugiña dok ha.
Ik. burutsu. burugintza. iz. (TE). Prudencia; previsión; visión de futuro. Burugintzia erabiltzen eban harek, ezertara arriskau baiño lehen. Oso gitxi entzuna. Apenas erabiltzen dan.
burugogor. izond. (TE). Obstinado,-a, terco,-a; duro,-a de mollera. Burugogorra! hormiakin tope einda be, ondiok harutz gurakua.. / Burugogorra?! astua baiño gehixago!. / Zer itxaropen izan neike nik zuregandik gauza gatxetan, haiñ errez baten [...] buru-gogor ukatzen destazunez? (Ibilt 485).
Ik. beria-eitteko, temoso, treku, egoskor, setati, setatsu. buruhaundi. 1 . buruhaundi [buruhandi]. izond. (TE). Que tiene la cabeza grande, cabezón,-a. Txirixo-kaleko Juantxo buruhaundixa, gazterik hil zan. / Joxio buruhaundixan txapelak barrukaldetik daroian ugalakin gerriko bat egittia nahi neuke. (Zirik 116).
2 . buruhaundi [buruhandi]. izond. (TE). Talentoso,-a. Einstein, buruhaundixa numeruetarako. 
|
|
Babesleak
