beharri [harroin]. iz. (TE). Basa, piedra fundamental, plinto . Etxe horren beharrixari ikara eraingo detsanik... (ez dago). Ik. kantoi-harri. behe. 1 . behe. iz. (TE). Bajo (de una casa); planta baja. Etxe barrixan behiak, errenta haundixa emoten detse jabiari. / Behe-behiak, Infarnuak esatia beste, antxiñakuak behe-behian jartzen zittuelako hildakuen kerizak. Beherengo aldia esateko berbia repetidu egin leike: behe-behia.
2 . behe. postp. (TE). Bajo, conforme a, según (pej la ley). Jaungoikuan legian behian. / Aintzailliak legian behian ez diran lekuan, enparaua bendekua. / Juramentuan behian ataratzen badetsazu beste emakumeren bat dabela maitte, sinistixozu. (Ibilt 481).
/ Ez zeixola [...] haren izenik eskatu, bixen arteko tratua zalako, juramentu behian, iñori ez esatia. (Ibilt 481).
Esangura abstraktua dauka, arduriana gehixenbat.
3 . behe. postp. (TE). De bajo de. Lekuzko esanguriakin berba askotan lexikalizauta dago zihero, bai izen arruntetan bai toponimixan, -be /-pe formia dabela. Esate baterako: "Orbe, Mayorbe, Ayerbe; Errotape, Axpe, Arkatzpe" (TE, 230), nahiz eta TEk atzizkitzat joten daben. Beste batzuk lexikalizaziño bidian dagoz: mahaipe, sillape eta abar.
behe-laiño. iz. (ETNO). Niebla; neblina. Ik. ifar-lauso, ifar-laiño, lanbro-laiño, trumoi-hode, trumoi-laiño. beheko su. iz. (TE). Hogar (chimenea), fuego bajo. Lehen, beheko-sua, egurrakin mantentzen zana, etxe guztietan zan. Ik. goiko su. behia jo [behea jo]. esap. (OEH). Caer(se) al suelo; derrumbar(se), desmoronarse. Leihotik ainduko balitzaz, seguru zan behia jota hazurrak apurtzia. (Ibilt 461).
behian. 1 . behian [behean]. adlag. (TE). Abajo. Osabak behian eta gu goixan bizi giñan. / Beherutz errezago gorutz baiño. / Behetik gora, arnasia estutzen da. / Behetitxik dabil gaur Goimendiko gizona. Anton. goixan. Beste kasu markak be hartu leikez: behetik, behera, beherutz, beheraiño(k). Ablatiborako TEk gaur egunian raro egitten jakun forma bat dakar: behetitxik [behetik intensibuan].
behian gaiñian [behearen gainean]. adlag. (AS). En el suelo. Behian gaiñian etzan zonan hire ahiztia. Behe-alde (behekalde). l. iz. (ETNO). Zona de dialecto guipuzcoano. Gipuzkua aldia, berbetaz giputza dan ingurua adierazteko sarri erabiltzen da.
Ez. Hamen "arbixa" gitxi esaten da. Hor behe-aldian bai, hor bai. Baiña hamen gitxi; "nabua" hamen. "Nabua" gehixago hamen. / Hamen "lohixa" esaten jako, baiña hor behe-aldian "karena". Euskeria be diferentia, badakik. Beasainen, Asteasun... horko euskeria eziñ aittu. Beste modu baten egitten juek, hor behe-aldian. Hobeto. Eta bestekaldera, ostera, asko be txartuago, desastre. Durangotik aurrera-eta? Desastre. behealde (behekalde). iz. (TE). Parte de abajo, yuso, zona baja. Behealdian, gehixenak ziran behetarrak. / Behekaldia askokin beruagua zan herri hartan.
Beheko. l. iz. (TE). De abajo; de yuso. "Determinante de muchos toponímicos" (TE, 236).
Asola Bekua, Arando Bekua. Ik. Barrena, Behe. beherakada (beherakara). iz. (TE). Baja, bajonazo, bajón. Preziuen beherakadia, haundixa izan da aste honetan. beherako. iz. (TE). Diarrea; descomposición. Beherakua eta gorakuakin, hil biarrian dabil ezerk on eitten ez detsala. Ik. zirin. Modu jasuan hauxe da erabiltzen dana. beheratu, beheratze ( beheratutze). da/du ad. (TE). Bajar. Bajatu. Beheratizu kurtiñia, iñok ez gaittiazen ikusi. / Hobeto eingo zenduan kurtiñia beheratutzia. / Lana ugari bada, jornalak goratzia erreza; gitxi bada, beheratzia ez gatxa. behesubil. iz. (ETNO). Uno de los palos que movido por los pies hace mover toda la máquina del telar. behetar. izond. (TE). De ideas políticas conservadoras. Behetarra amorratua, Urkuzuan biharra eiñ eban denbora guztian. Ik. goittar. Politikako berbia da. XX. gizaldira arte,
eibartarrak bittan zatitzen ziran: goittarrak, herri erdigune
ingurukuak, eta behetarrak, Ibarkurutzetik beherakuak, Orbeatarren
aldekuak. Lehelenguak liberalak ziran, bestiak konserbadoriak. Kontuan
izan Eibar erdigunian eguala udaletxe barrixa (1901ian jasotakua);
behekaldian, barriz, Erdi Aroko jauntxo haundixen jauregixak: Ibarra,
Urkizu eta Untzueta inguruak (ETNO). / "En el Eibar de otros tiempos, partidario de uno de los bandos
políticos de la villa" (TE, 252); "conservador, en la misma localidad
[Eibar]" (TE, 671).
behi. iz. (TE). Vaca. Ibargaiñ alkatiak Ospittalerako (Eritegirako) erosi eban behixa lakorik, ez da ezagutu harrezkero. Ik. biai, ganau, herri-idi, esne-behi, larra-behi, pinto, bigantxa, mendiko ganau. Edozein behi emendako erabiltzen da beste edozein izen moduan. Baiña pluralian erabiltzen danian (behixak) ganauak jeneralian be izan leikez: larran dabizan behixak, txahalak, idixak... esate baterako, ekarri behixak esakeran dan moduan.
behi gorri. iz. (NA). Ganado de monte: pirenaicas, suizas, asturianas. Tartian behi, isko eta txahal izan arren, behixak esaten da.
Ik. basoko behi, ganau gorri, larra-behi, mendiko behi, mendiko ganau. behi-esne. iz. (TE). Leche de vaca. Behi-esnia gosaldirako eta ardi-esnia gatzatua eitteko, egunero ekartzen zeskun Munikolako andriak zazpirak baiño lehen. behi-zaintzaille. iz. (ETNO). Pastor,-a de ganado; vaquero,-a. Amaia eta horrek be behizain ibiltzen zittuan. Amaia behi-zaintzaille ona zan: hari esaten bajakon "eon hantxe!", ha hantxe ordu bixan be! Ona zuan ha: hari esan, eta han eongo zan ha, estudixatzen ero, zeozer, afariketan!. mendiko behi. iz. (NA). Ganado de monte. Ik. basoko behi, behi gorri, ganau gorri, larra-behi, mendiko ganau. Tartian behi, isko eta txahal izan arren, behixa esaten da.
behin. adlag. (TE). Una vez, una sóla vez; una vez, alguna vez; una vez que. Ez behiñ, askotan izan naiz haren etxian. / Behiñ, mendixan giñoiazela, hartu giñuzen euri haundi batek. / Behin erabagi zuzena hartu ezkero, aurrera egin bihar da. / Behin neska baten ondoren ibiltziak daukan arrisgua, gero bizi guztian atzetik kendu eziñik ibiltzia. (Zirik 125).
/ Jakin gurarik zer moduko barriketia erabiltzen eben senar-emaztiak euren artian, behiñ ogeratzen ziranian. (Ibilt 461).
/ Behiñ gatxena esanda, ostiango guztia Zaldunak errez azaldu zetsan. (Ibilt 483).
Ik. baten. behin batian (behin baten) [behin batean]. adlag. (TE). Una vez, en cierta ocasión ; érase una vez. Behin baten, Peru eta Marixa juan ziran ferixara eta erosi eben txahal-txikixa... / Behin batian ziran Peru eta Marixa... Ik. behin, baten. behin be [behin ere]. behin bera esanda bez. esap. (TE). Ni una sola vez. Behin bera esanda be, ez eban arpegixa garbittu hogei urtian.
behin edo behin. adlag.-esap. (TE). Alguna vez, alguna que otra vez, de vez en cuando . Behiñ edo behiñ moskortzen zan, gizon ona izan arren.
behin edo bittan. adlag.-esap. (OEH). Alguna que otra vez, un par de veces. Jakizu iñoiz ez dorala berbarik egin haregaz zu aurrian ez zarala, bittarte laburren batian behiñ edo bi aldiz izan ezik. (Ibilt 480).
behingo. izlag. Que sucede o se da una sola vez. Behinguagaittik zer detsa ba!
behinguan [behingoan]. adlag. (TE). De una vez; en seguida, inmediatamente, rápido. Osagilliak esan zetsan behinguan osatuko ebala. / Edo behiñguan esango destazu izen ezkutu sekulakuori, edo juan biharko zaraz nere lurretatik. (Ibilt 482).
Ik. berihalakuan, segiduan, behingoz. Ezezko esaldixetan: ez haiz behinguan isilduko!
behintzat (bahintzat). adlag. (TE). Por lo menos, al menos, cuando menos, siquiera. Gitxienez.
Nik behintzat ez dot ikusi. / Oiñ artekuan behintzat ondo doia gauzia. / Eztakitt egixa izango dan, baiña diñuena da bahintzat. (Zirik 105).
Ik. beñipehin. bahintzat en SM Zirik. (OEH).
behizain. adlag. (NA). Cuidando vacas. Behixak zaintzen.
Amaia eta horrek be behizaiñ ibiltzen zittuan. Amaia behi-zaintzaille ona zan: hari esaten bajakon "eon hantxe!", ha hantxe ordu bixan be! Ona zuan ha: hari esan, eta han eongo zan ha, estudixatzen ero zeoze afariketan! / Horrek behizain ibiltzen zittuan, estudixatzen edo, zeozer; edo afariketan!. Egon, ibili aditzekin: behizain egon, behizain ibili...
beiti(a). postp. (AN). De abajo. "Behekoa. Gaur egun lekuizenetan geratu dan postposiziñoa." (AN).
Lezetabeitia (EOYE, 1585. 534 or. (JEL)).
|
|
Babesleak
