kautan [kabutan]. postp. Para sí mismo,-a, para sus adentros. Nork bere kautan pentsau deixala ondo zer egin bihar daben. / Horrelako iritxixak nerabixazen nere kautan. (Zirik 6).
/ Behin, bere kautan euala, bat juan ei jakon, ta bat-batian soltau ei zetsan. (Zirik 111).
Ik. bere kautako, nere kautakuetan, bere kautan, nere kautan. Aurretik neure, bere... dabela erabiltzen da, pentsau, esan moduko aditzekin. Nor(k) bere kautan, nor(k) bere barruan.
kaxa. iz. (TE). Culata de arma, larga o corta. Su-armen kulatia: arma luziena eta motzena izan leike. / "Kaxak egitteko intxaur egurra erabili izan da beti" (ETNO).
Ondo eindako kaxia, ikusgarrizko biharra. / Kaxak eitteko intxaurra. Intxaurra besterik ez dau balio. Intxaurra izaten zan. Ta horrek intxaurrak erosten zittuen, zerriakin tabloiak ebagi, kaxia eitteko zabalera baten, ta harek eukitzen zittuen sikatzen. Ta, gero, sikatzen zianian, ba, arotzak plantillia eukitzen eban, kaxian formia, ta zerra-zinttiakin ebagi. kaxa-aurre. iz. (ETNO). Delantera de culata. Kaxian aurreko aldia.
Ik. kaxapunta. kaxak pikau. du ad. (ETNO). Picar culatas. Kaxian azalian erreixa edo kanaltxo kurutzatuak egittia, esku-erremintta batekin. Etxietan andrakumiak egitten eben kaxa-pikatzen.
Lehen, makiña bat etxetan egitten ziran esku-lanak Eibarren, bai kaxa-pikatzen, bai damaskinaurako pikatzen, perliatzen.... kaxaprentsa. iz. (ETNO). Mordaza para atar culatas. Kaxia lotzeko erabiltzen dana baskuliakin ajustatzerakuan.
kaxapunta. iz. (ETNO). Delantera de culata. Kaxian aurreko aldia.
Ik. kaxa-aurre. kaxaurreko prentsa. iz. (ETNO). Mordaza para delantera de culata. Kaxa-aurriari edo kaxapuntiari formia emoteko kolokaziñua.
kaxagin. iz. (TE). Culatero,-a, labrador-a de culatas. "Eskopeta-kaxak lantzen dittuana" (ETNO). / "El que labra las culatas de las escopetas" (TE, 486).
Ezagutu diran kaxagiñ onenak, Aixa eta Txurruka zaharra. / Geure aitxitxa eta amaman partetik kaxagiñak ziran; euren kontura zeken, aittak eta seme bik. Ta etorri ahala biharra eiñ. Biharra etorrela, ta jo-ta goixeko seiretatik amaittu artian. Eitten eben ha zera, ta gero beste hamar egunian jai, ez daguala biharrik. Ta gero, 'biharra etorri dok', ta jo-ta barriro biharrera. Holaxe beti!. / Txirixo-kalian bizi ei zan Batista kojua, Eibarren kaxagiñik onenetarikua. (Zirik 102). Ik. baskulagin, kañoigin, txispagin. kaza. iz. (OEH). Caza, acción de cazar. Kazatik etorrela. (Zirik 71).
Ik. ehitza, kaza-txakur. kaza nausi [kaza nagusi]. iz. (OEH). Caza mayor. Kazari amorratu bi [...] kaza nausira bakarrik urtetzen ziranak. (Zirik 86).
kazan. adlag. (OEH). Cazando. kazan egin. du ad.-esap. (OEH). Cazar. Holan kazan eittia debekauta egonarren. (Zirik 72s)
kazari. iz. (TE). Cazador. Gure denboran, Erromaldo zaharra zan kazarixen nausi. / Keixa arbolapiak kazariz beteta izaten ziran. (Zirik 73).
Ik. ehitzari. ke (kee). iz. (TE). Humo. Egur heziak, keia ugari garra biztu baiño lehen. / Keia agiri dan lekuan, sua. / Sua dauan lekutik, keia. (Zirik 5).
Artikulua hartutakuan keia egitten da, amaierako -ee luzia baleuka letz. Singular eta pluraleko deklinaziñua halakotxia dauka.
keiana egin. esap. (EEE). Desaparecer. Desagertu. Hanka egin, iges egin, ospa egin.
Horrek be azkenian keiana ein jon. Ik. fila egin, hanka egin, iges egin, ospa egin. ketan sikatu. da/du ad. (TE). Ahumar, secar al humo. Lukainkiak sukaldeko ketan sikatu biharra izaten dau, hagan esegitta. Ik. ketu, kedarratu. keda. iz. (TE). Queda, toque de queda, campanada de queda. "Las campanas de la queda, a las nueve en verano y a las ocho en invierno, por disposición de las ordenanzas" (TE, 486).
Ez dago ondo umiak kalian agertzia kedia jo eta gero. kedar (kedarra, kider, kidarra). iz. (TE). Hollín, tizne. "Negro del humo en la chimenea" (TE, 486).
Kedarra baltza zan sukalde guztian. / Kedarria be ez leuke emongo siku harek, interesik gabe. / Kedarria badakizu zer dan?: tximinixan daguana katiauta, bal-baltza; goittik behera jausi eta dana zikintzen dabena. Batzuetan berezko -a baleuka moduan erabiltzen da Eibarren: kedarria.
kedarria baino baltzago. (EEE). Más negro que el carbón. Eta danen aurrian urten neban, begi bata kedarria baiño baltzago eta arpegixan alde batetik besteraiñoko zanbruaz.
kedarratu, kedarratze [kedartu]. da/du ad. (ETNO). Ahumar. Ik. ketan sikatu, ketu. Berba hau AZk dauka jasota; TEk ez dakar. Gaur egunian, badirudi ketu, ketan sikatu, eta antzerako perifrasisak gehixago erabiltzen dirala.
1 . keixa [gerezi]. iz. (TE). Cerezo (Prunus avium). Pipagintzarako, keixia da egurrik onena. Ik. keixa, keixa-arbola. 2 . keixa [gerezi]. iz. (TE). Cereza, fruto (Prunus avium). Keixak patxarretan sartuta, erari gozua gertatzen da. / Oin heldu haiz?, Gabonetan keixak!. / Keixa klase guztietatik anpolarixa onena. / Mentua edozein arbolakin! Okarana, keixia... Ganorazko alia emoteko, mentau ein bihar dok! Porejenplo, keixak be dagozak klase pillo bat. Ta mentau bakua bada, ba, eitten jok dana ale igualekin, ta dana holakotxe ale txiki-txikixa, txori-keixia. Ta bestia, ba, edo beranduko keixia, edo anpolarixa, edo goiz-keixia edo... Bueno kindia mentau bakua dok; kindiak ez jakak mentau biharrik. / Esr. Gabonetan keixak.
Ik. keixa. Bes. goizkeixa, keixa anpolari, keixa baltz, keixa zuri, txori-keixa.
JMEk beste honek be jaso dittu Bergaran: abade keixia, Amerika keixia, dultzakeixia,
garagar keixia, keizberia.(ETNO).
keixa anpolari [gerezi anpolai]. iz. (TE). Variedad de cereza, cereza ampollar. "Variedad de cereza, que se caracteriza por su gran tamaño" (TE, 486).
Keixa anpolarixak bezela ziran bere begixak. Ik. anpolari. keixa baltz [gerezi beltz]. iz. (TE). Tipo de cereza oscura. Keixa baltzari harrak eitten jakoz. keixa makatz. iz. (ETNO). Cerezo silvestre, sin injertar (Prunus avium sylvestris). Ik. txori-keixa. keixa zuri. iz. (ETNO). Variedad de cereza blanca. keixa-arbola. iz. (ETNO). Cerezo (Prunus avium). Txori-txikiz betetzen dira keixa-arbolak. (Zirik 72).
/ Basoko keixa-arbolapiak kazariz beteta izaten ziran. (Zirik 73).
Ik. keixa. keixa-hazur [gerezi-hezur]. iz. (TE). Hueso de cereza. Ez da ona keixa-hazurrak barrura aintzia. keixape [gerezipe]. iz. (OEH). Lugar bajo un cerezo. Patxaraz jarri ziran keixapian. (Zirik 73).
/ Ordurako keixapia eibartar kazariz betia zan. (Zirik 73).
keixapian egin (keixapera juan). esap. (ETNO). Técnica de caza. Egunargittu aurretik keixa baten albuan ipini, eta keixak jatera datozen txorixak harrapatzia. Zozo-birigarruak eta txinbuak harrapatzen dira holan.
Neri aittak hamabi urterako egin jestan eskopetia, hamabiko txikixa. Eta, orduan, keixapian egitten genduan. Daguanik eta gauzarik grabiena, keixapia. Han jausten dittuk zozokumak eta danetik. Han ezer ez dok errespetatzen. Baiña lehen kontrolik bez. Dana libre! Baiña keixapia grabia dok, grabia. Ik. keixara, heskeran egin, pikupian egin. keixara [gerezira]. esap. (TE). Cazar bajo el cerezo. Keixa arbolapian jarri, txorixak datozenian tiroz akabatzeko. / "Se dice del criminal procedimiento de caza que consiste en apostarse al lado de un cerezo para tirar contra los pájaros que acuden por el fruto para las crías" (TE, 486).
Gaur gabetik juan dira keixara, urtian behinko itzari amorratu batzuk. Ik. keixapian egin, pikupian egin. txori-keixa. iz. (ETNO). Cerezo silvestre, sin injertar (Prunus avium sylvestris). Ik. keixa makatz. keja [kexa]. iz. (TE). Queja. "No es sinónimo de illetia, que significa, sufrimiento" (TE, 487).
Auzoko danen kejia egon da, herriko larrak zuk hesitzian kontra. / Hi, hiregaittik kejak jaukadaz. (Zirik 13).
Ik. hilleta. kejau, kejatze [kexatu]. da ad. (TE). Quejarse. Alkatian aurrian kejau nintzan haren saskarkerixen aurka. / Gaizki eindako gauzen kontra kejatzia ondo dago. Kele (Kelle) [Klemente]. iz. ber. (TE). Clemente. Elgoibarko Kele izan da gaur hemen. / Gure txikittako Kelle gizajua. 1 . kendu, kentze ( kendutze). da/du ad. (TE). Quitar(se), apartar(se); arrancar, despojar, extirpar; restar. Lapurrak kendu zetsen zeroian diru guztia. / Osagilliak kendu zetsan arpegittik enor haundi bat. / Hau arpegiko orbanau kendutziagaittik, emongo neuke bizi erdixa. / Gura ebana zan, begixen aurretik kentzia hainbat bizkorren. / Jentiak urdiñak, urritxak, kuletruak eta beste holako bost edo sei klase kendu ezkero, beste guztiak benenosotzat jaukaz. (Zirik 62).
Ik. begixak kendu. kentzeka (kentzeke). esap. (OEH). Sin quitar. Kokotetik begixak kentzeka. (Zirik 88).
kendutako. iz. (TE). Lo prestado. Diru kontuetan esaten da. Kendutakua, bere sarixakin, izentautako orduan itxuli zetsan. Ik. kendu. kepe. iz. (TE). Jefe. Juakiñ, aizkoittiarra, zan Eibarren herri-gordetzaillien "kepia", berak esaten eban moduan. Ik. jefe. Herriko berbia da, vulgar (TE, 487).
keriza [geriza]. 1 . keriza (kerixa, keiza) [geriza]. iz. (TE). Sombra. Txakurra, kerixia guran dabill hara eta hona. / Hotza eta kerizia dozu hortiko aldetik. / Joxe Mokoren kerizia ikusi orduko. (Zirik 68).
2 . keriza [geriza]. iz. (TE). Reparo, aprensión, preocupación. Kerizia dauka neregana agertzeko. / Itandu zetsan errenteruari, ez keriza barik, nundik eta zelan hainbeste ongarri. (Ibilt 466).
/ Errezoi batek emoten desta kerizia. (Ibilt 481).
kerizia egin. 1 . kerizia egin [geriza egin]. esap. (TE). Hacer sombra. Pareko etxe haundixorrek kerizia egitten dau. 2 . kerizia egin [geriza egin]. esap. (TE). Imponer respeto, hacer sombra. Norberaganako errespetua erakutsi.
Gazte agertu arren, kerizia eitten zetsan nausixari, ikusten ebalako zer izango zan denbora asko baiño lehen. kerizatsu [gerizatsu]. izond. (TE). Sombrío,-a; umbroso,-a. Keriza asko daguana, illuna.
Urkon, 'Lizundia' esaten jakon aldia, kerizatsua dalako. / Eta pagadi kerizatsuak... (Ibilt 226).
TEk sinonimotzat lizundia dakar, baiña ez detsa horri berbiorri sarrerarik emoten (basarri izenari bai, baiña hori beste kontu bat da), seguramente ez zalako berba normaltzat erabiltzen, ez lehen eta ez oiñ.
|
Babesleak
