azkartasun. iz. (TE). Rapidez; diligencia; movilidad; velocidad. Ez bestek lanian harek eukan azkartasuna lakorik. / Argixan azkartasuna. (ibilt 373).
Ik. bizkortasun, lastertasun. azkartu, azkartze ( azkartutze). da/du ad. (TE). Apresurar(se), espabilar(se), avivar(se). Azkarrago bihurtu edo bihurtu erain. Nere biziko onduen azkartu nintzan, hárek ondorik nittuala. / Urrixa, baiña azkartu zan bere kontura jarri zanian. / Azkartzia ein dau; ez dakiguna (da), zelako lana atara daben. / Azkartizu alper haundi hori. / Bihar eban motel harek apur bat azkartutzia. Ik. agurotu. azken. 2 . azken. zenbtz. (TE). último. Ordinala da. Jaungoikuan Erregetasuneko gizaldixan, azkenak izango dira lehenenak, eta lehenenak azken. / Hogei errialeko azkena amaittu dot. Ik. azkarri. Zenbatzaille ordinal moruan, izenan onduan juan leike edo bakarrik. azkena emon. du ad. (ETNO). Matar, liquidar. Ik. garbittu, hil, akabau. azkena ipurdi gizena. adkor. (ETNO). El último julio cagueta. Baten batek esaldi hori esan ezkero danak antxitxiketan hasiko dira, azkena ez aillegatzeko.
azkenak egin. 1 . azkenak egin. esap. (TE). Hacer las últimas. Zeiñek ein dittu azkenak oinguan? TEk dakarren argibidiakin ezin leike jakin seguru zeren gaiñian diharduen, baiña karta-jokuko esakeria dirudi. Tutian azkenengo bazia egitten dabenak hamar tantu gehitzen dittu eta baleike hor erabiltzia. Erderaz holan esaten da: "¿quién ha hecho las diez últimas?". 2 . azkenak egin. esap. (TE). Morir(se). Betiko zalakuan, eta hor!, ein dittu azkenak. azkeneko be (azkenerako). esap. (TE). Por fin, al fin. Ibilli eta ibilli, azkeneko be, ein dau beria. Ik. azkenerako. azkenerako. adlag. (OEH). Al final; para el final. Musikiak pe azkenerako hala-halakuak urtetzen dau. (Zirik 20).
/ Eta azkenerako haren jardunak benderaturik, haren desiora apaldu zan. (Ibilt 485). Ik. azkeneko be. azkenetan egon / izan. esap. (TE). Agonizar, estar muriendo, estar en las últimas. Ointxe dago azkenetan gaizto madarikatua. / Bere bihotzeko Aiskide Maittia, azkenetan zala aurkittu eban. ( Ibilt 488).
azkentxo. izond. (TE). Apocado,-a, remiso,-a, cohibido,-a. Kokilla, adolebakua, beti atzian geratzen dana. Beti azkentxo, gure seme koittau hau. azkendu, azkentze. da/du ad. (TE). Acabar, finalizar, concluir. Azkendu dogu ixa, gaurko ekiña. / Hain behera jausi zan ohittura zatar ha eze, bere azkentzian eske zala. Ik. amaittu. azkenengo. azkentze. iz. (TE). Fin, final, finalización. Hain behera jausi zan ohittura zatar ha eze, bere azkentzian eske zala. azkon. iz. (TE). Lanza; azcona, dardo. (...) "Ordenaban e hordenaron que ninguno baya al concejo nin a la audiencia (...) trayendo harmas, así como ballestas en las manos o lanças e porqueras o tranchas o dardos o azcones... " Eibarko San Andres Konzejuko Ordenantza Zaharra (EOYE, 1501, 469. or. (JEL)).
Azkonabitta (Azkonabitza) [Azkonabieta]. 1 . Azkonabitta (Askonabitta, Askonabitxa, Azkonabitza) [Azkonabieta]. b. iz. (TE). Azkonabieta (caserío). Markiñako basarrixa. Markiñako agiri ofizialetan Azkonabieta.
Eibarren badira Azkonaga-k eta baitta inguruan Azkonabitta. 2 . Azkonabitta (Askonabitta, Askonabitxa, Azkonabitza) [Azkonabieta]. l. iz. (TE). Azkonabieta (monte). Elgetako mendi-puntia.
Eibarren badira Azkonaga-k eta baitta inguruan Azkonabitta. / Azkonabitza, lur-mendi ederra, Elgetara bidian. azkonar. 
2 . azkonar. iz. (ETNO). Frontal de bueyes, collada, melenera; pieza del carro. "Collada: melena (hecha con piel de tejón) que se pone sobre el yugo de bueyes / Frontal de bueyes" (Placido Mugica).
Mogelen "Peru Abarka"n agertzen da bosgarren autuan burdixan anatomixan; Azkuek la collada jartzen dau erdal baliokidetzat, eta oharretan hauxe diño: arrokerizko edergarri bat zan au: gaur ezta oituten.
azkura (atzkura). iz. (TE). Picor, picazón, escozor . Korputz guztiko azkuriakin nabill oingo hiru astian. / Loguria, atzkuria, negarguria, barreguria, kakaguria... 1 . azpi. 1 . azpi. iz. (TE). Parte inferior, bajo. Basoko jende batzuen oiñen azpixa, abarka narrua baiño senduagua. 2 . azpi. postp. (TE). Debajo de, bajo. Anboto azpixan, Arrazola. / Ponzio Pilatoren azpixan, Jesusen heriotzia. / Izanduko nauk sakristau, baiña... Aita-Santuan azpian. (Zirik 100).
/ Eta andrakume txori-buruak zeru azpian diran artian --beti esatia da-- guk ez dogula goserik izango. (Ibilt 469).
Postposiziñuan aurreko berbiak kasu markak hartu leikez, edo mugagabian erabili leike. Postposiziñuak berak be kasu markak hartzen dittu. Esanguria lekuzkua da normalian, edo fisikua, baiña figuradu-subjetibua be izan leike.
3 . azpi. iz. (ETNO). Cama (del ganado); suelo donde se tumba el ganado. Lehen azpixak eitten jakuezen. Garotan ibiltzen giñuazen mendittik! Lehen garua botatzen jakuen egunian hiru bidar; kakak kendu pixkat eta azpigarrixak bota. Noberak ohia eittia moduan, azpixak. Egunian hiru bidar, jaten emoten jakuen beste bidar. Ik. azpigarri, azpixak egin. azpixak egin. du ad. (NA). Preparar y limpiar las camas de los ganados. Azpixak ein bihar dittut; garbittu, sikua bota eta eiñ... azpixan hartu. 1 . azpixan hartu. du ad. (TE). Coger/pillar/atrapar debajo. Suzko-burdixak azpixan hartu eban gizajua. 2 . azpixan hartu. du ad. (TE). Dominar, someter. Makiñiak gizona azpixan hartu dau. Ik. azpiratu, benderatu. azpibizardun. iz. (ETNO). Lengua de gato (Hydnum repandum edota H.rufescens). Informatzailliak ez dauka garbi espezie hau ete dan.
azpigarri (azpiarri). iz. (NA). Helecho o material con que se hace la cama del ganado. Garuakin edo lastuakin egindako ganauan ohia. Edozein materixal izan leike, sikua bada. Ik. azpixak egin, azpigarrittan egin, etzingarri, sikugarri. azpijan. 1 . azpijan. iz. (TE). Conspiración, intriga; engaño, fraude. Norbaittek ezkutuan dirua edo beste zerbait hartzia: azpijokuan jardutzia (ETNO).
Mundu erdixa azpijanian bizi da beste erdixan aurka. / Atzetik azpijanian jardutzen daben gizona da. / Kontablia azpijanian harrapau dabe. / Bihargiñak ez dagoz konforme-konforme eta uezabari azpijanian dihardue. / Etxian eskerrik gehixen zor detsenak azpijanian dittuenian, ondasun guztiak baiño gehixago ardura daben gauzian aurka. (Ibilt 478).
/ Andrazko oker baten azpijanegaittik. (Ibilt 490).
Ik. irutxur, azpijorra. 2 . azpijan. iz. (ETNO). Destalonado. Ebaketa-erreminttak sorbatzan edo ahuan onduan, txiribirixa urtetzen ez dan aldetik dauken atzeragunia. Bere zeregiña, erreminttiak piezia rozau ez deixan lekua lagatzia da.
Perfil konstanteko fresa-hortzen bizkarrak mekanizatzeko, azpijana etaratzeko, tornu berezixa erabiltzen da. 3 . azpijan. iz. (AN). Rebajo en una pieza por debajo. Pieza bati azpittik egindako jangunia, errebajua.
Azpijan bat eixok horri. azpijana emon. esap. (ETNO). Dar determinado efecto a la bola. Boleta-jokuan erabiltzen dan esakeria. Ik. bóleta, burpilla emon, gainjana emon. azpijanian ibili. da ad. (TE). Andar conspirando, maquinando, tramando. Azpijana eitten jardun. Munduan bakian aurka azpijanian dabiz. azpijantzaille [azpijale]. izond. (TE). Conspirador,-a, intrigante; traidor,-a, tranposo,-a. Diktadoriak, nausi jarri baiño lehen, azpijantzaillerik haundiñak. |
|
Babesleak
