arau (arabera). postp. (TE). A la manera de; al estilo de; al modo de; como; según. Jesukristo gure Jaunan Ebanjelixo santua, San Juanen araura. / Eskriturak, Testamentu Zaharra eta Barrixa, San Jeronimok, Damaso Aitta Santuan agindua betetzen, zuzendu zittuan arabera. Ik. antzera, era, modu. Postposiziñua bera deklinauta erabiltzen da, TEk dakarrenez, adlatibuan: araura. Edozein moduan be, TEk diñuan letz, Eibarren erara da normalian erabiltzen dan formia.
arazo (arazu). 1 . arazo (arazu). iz. (TE). Molestia, servicio, trabajo. Materixalak honenbeste, eta gaiñeko arazua hiru errial. / --Zer soldata gura dau bedorrek arazu horregaittik? (Ibilt 474).
arazua hartu. du ad. (TE). Tomarse el trabajo/la molestia. Ez dau arazo makala hartu etxekoandriak, etxekalte hari atia zabaltziakin. / Hartu dozun arazuan ordez oillasko bi dakarzuraz. arbaso. iz. (TE). Antepasado,-a. Arbasuak gure aurretikuak dira. Ik. asaba, aurretiko. Eibarren normalian erabiltzen dan berbia aurretiko da, TEk diñuanez.
arbel. iz. (TE). Cayuela. "El producto de la meteorización de nuestras pizarras" (TE, 148).
Harri bizixan ordez, arbela agiri da inguru hartan. 
arbola-adar. iz. (TE). Rama. Ik. madal. arbola-buru. iz. (TE). Copa de árbol. Arbola-burua orrittuta dagonian, txorixendako ezkutaleku ederra. Ik. buru. arbola-gerri. iz. (TE). Tronco; tronco de árbol (parte media). Pagu harek eukan gerrixa, lau gizonek hartu ezindakua. Ik. gerri. 
arbola-perretxiko (arbolako perretxiko). iz. (ETNO). Yesquero. Zuhaitz enborretan hazten diran perretxiko klasiak.
arbola-tantai (arbola-tantari). iz. (TE). árbol bravo; árbol sin desmochar. Arbola-tantaixak lagatzen ziran oso-osorik egurretarakuen artian, bihar nausixetarako. Anton. iñausittako. arboladi (arboladixa). iz. (TE). Arboleda; arbolado. Nik nekixan lekutxu baten zan arboladixa politta, nun ordu asko emon izan nittuan sasoi baten. / Lehen arboladiz betetako mendixak, gaur soillak aizkoria han ibilli eta gero. Ik. zugazti. arbolape. iz. (OEH). Lugar bajo un árbol o bajo árboles. Gehixenetan, eurak juan orduko basoko keixa arbolapiak kazariz beteta izaten ziran. (Zirik 73).
arbolarte. iz. (NA). Arboleda; arbolado. Kukuak ondiok ez dau jo han? Han igual arbola gitxiao ero; hórrek arbolartian ibiltten dia eta... arbolatsu. izond. (TE). Arbolado,-a, poblado de árboles. Orduan, Sarroi, Unbe, Ibur eta Aixola ziran bardiñ arbolatsuak. arbolatxo. iz. (TE). Arbusto. Gorostixa, arbolatxo bat lez agertzen da gure aldietan, hazten lagatzen ez dala. Adibidia berridatzi egin da.
ardandegi (ardandei, ardaunde(g)i). iz. (ETNO). Vinotería; bodega. Ardandeixa ez zan, beste izen bat ekan harek. Ibarkurutzian egoten zan... "ardandegixa" ez dakit ba... "alhondigia"!. Ik. txakolindegi, ardautegi, sardandegi. ardantza. iz. (ETNO). Viñedo; vid; viña. Toponimixan, Ardantza bat baiño gehixago dago Eibarren: kale, etxe, zelai... izenetan. Ostian ez da berba normala.
ardatz. 1 . ardatz. iz. (TE). Macho de roscar. Zulueri harixa emoteko erreminttia.
Ardatza hausi jata gehixen bihar nebanian. / Hórrek ardatz txikixak dira eta kontuz ez bazabiz errez apurtuko jatzuz, ze..., xaxara barik ibiltziarren takian-potian apurtu izan dira. / Ardatz barrixa komeni dok; honek emon jittuk beranak. 
3 . ardatz. iz. (ETNO). Eje del almiar. Meten erdixan ipintzen dan egurra. Horren inguruan jasotzen da metia.
Ik. meta, zil. 4 . ardatz. iz. (ETNO). Almiar; parva; montón; pila. Batzuk esaten dutse "metia". Guk beti "metia" esaten dutsau. Ero, "ardatza" esaten dutse beste leku batzuetan, "bedar-ardatza". Ik. meta. Eibarren meta zein ardatz bixak erabiltzen dira, baiña meta gehixago.
6 . ardatz. iz. (TE). Eje de máquina. Makina batian biraketa mogimentua transmititzeko pieza zilindrikua. Baitta bere inguruan biraka loka dabillen zerbaitten euskarri egittekua be.
Ik. eje. Berba arrunta hiztun edadetuen eta baserritarren artian. Ostera, gero eta belaunaldi gaztiaguaguen artian eje berbiaren erabilleria agertzen da.
ardatz nausi. 1 . ardatz nausi (ardatz nagusi) [ardatz nagusi]. iz. (ETNO). Eje principal (ferrería). Tikiñoi-nagusixan (azeliñ-nagusixan) ardatza, gabixari eragitten detsen mazukarixak daroiazena. Burdiñoletako berbia da.
Gabixa darabillen tikiñoiari "tikiñoi-nagusixa" esaten jako eta haren ardatzari "ardatz-nagusixa". 2 . ardatz nausi (ardatz nagusi) [ardatz nagusi]. iz. (ETNO). Husillo patrón. Makiña-erreminttetan erreminttia eta piezian artian bihar dan mogimendua transmititzen daben ardatza.
Honen tornuonen ardatz-nagusixak hari biborra ("Withworth") dauka eta hari metrikua emoteko gaizki be gaizki ibiltzen naiz. ardatz-etxe. iz. (ETNO). Volvedor; porta-machos. Harixa emoteko ardatzeri bira-eraitteko erreminttia.
ardatzian egin. du ad. (ETNO). Hilar. ardau (ardao) [ardo]. iz. (TE). Vino. Ardauak, esaten eban batek onak eta hobiak dirala bakarrik. / Perretxikutara, erbittara, ardautara, dirutara. / Koño, koño! Ura eraten dot oin sarri! Mediko batek ur asko erateko esanda nago! Ura, koño! Lehen ardau baltzori be bastante! Baltzori be... eta oin ura! [barrez]. Sardauan ez giñan enpeiñau, ardaue nahitxuago! Sardaua maskala zan biharrerako! Maskala!. ardau baltz [ardo beltz]. iz. (TE). Vino tinto. Eibarren gehixen eraten dana, ardau baltza, Rioja aldietakua. Ik. ardau nafar. Ardau nafar baiño gehixago erabiltzen da ardau baltz.
ardau bisdun (ardau-bitsadun) [ardo bisdun]. iz. (TE). Vino espumoso. Ittotzeko beste, ardau-bitsaduna eran genduan egun hartan. Eibarren ez da asko erabiltzen.
ardau gorri [ardo gorri]. iz. Vino rosado. A a a! ardau gorri naparra...! ardau gozo [ardo gozo]. iz. (TE). Moscatel, vino dulce. Malagako ardau gozua, hildakuak biztutzeko pozgarrixa daben erarixa. ardau kiñau. iz. (NA). Vino quinado. Ardau-gozua, ero ardau-kiñaua be, onak dia. ardau nafar. iz. (TE). Vino tinto. Eibarren gehixen eraten dana, ardau nafarra, Rioja aldietakua. Ik. ardau baltz. Gaur egunian Riojako ardau baltzari ez jako ardau nafarra esaten.
ardau zuri [ardo zuri]. iz. (TE). Vino blanco. Hamarretakua, ardau-zurixakin. ardau-jan. iz. (TE). Comida en donde se bebe mucho vino. Zurrutian ibiltzeko atxakixan egitten dan janaldixa (EEE). / "Expresión equívoca que se dice cuando se toma pretexto de alguna cosa nimia para beber y embriagarse" (TE, 150).
Atzo erbixa ekarri dau Polak, eta gaur ardau-jana dabe Eperranian lagun guztiak. ardautegi (ardautei) [ardotegi]. iz. (TE). Vinotería; bodega. Sardaua saltzen dan tokixa, "sardauteixa"; baiña ardauteixari, "tabernia". Ik. ardandegi. ardauzale [ardozale]. izond. (OEH). Aficionado,-a al vino; bebedor,-a. Bako bera baño ardauzaliaguak ziran. Hárentzako, ura edatia, pekatu mortala zan. (Zirik 42).
1 . ardi. iz. (TE). Pulga (Ctenocephalides, Pulex, eta beste batzuk). Txikitxan, danok ardixak janda bizi giñan. / Ardixa esaten detsagu. "Arkakusua" daka izena horrek, baiña "ardixa" esaten detsagu. Oin arkakusua esaten dogu. Eske ardixak mendixan dagoz-eta! Baiña lehen beti ardixa; lehen "arkakusua" iñok bez, beti "ardixak". Ik. arkakuso. Gaur egunian ardi eta arkakoso (eta aldaerak), bixak erabiltzen dira; TEn sasoian, berak diñuanez, ardi zan gehixen erabiltzen zan berbia, bestia ezagutu bai baiña apenas erabiltzen ei zalako. Oin, nagusixenen artian gehixago erabiltzen da ardi; zenbat eta jende gaztiagua, orduan eta gehixago arkakoso.
ardi-kaka. iz. (TE). Excremento de pulga. "Señal que deja la pulga en los lienzos de la cama y la ropa interior" (TE, 150).
Barruko erropak ardi-kakaz beteta lehelengo egunetik. Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.
ardixak-jandako. iz. (TE). Picada de pulga, picadura de pulga. "Señal que persiste en la piel, de la succión de la pulga" (TE, 151).
Azal zurixan, ardixak-jandakua bizixago agertzen zan. |
|
Babesleak
